Тиэргэн синоним

дверь; ворота; вход; проход; дьиэ аана вход в дом, дверь дома; бүтэй аана проход в изгороди; тиэргэн аана ворота; суол аана а) место у входа; б) место у большой дороги; суол ааныгар олорор ыаллар притрактовые жители; ааны сап= закрыть дверь; аанынан таҕыс= выйти в дверь; аанынан киир= войти через дверь; ааннарын саппат буолла он часто ходит к ним, посещает их (букв. он не закрывает их дверь) # аан алдьархай страшное бедствие, несчастье; аан бастаан, аан маҥнай а) прежде всего, в самом начале, сперва; б) впервые; аан дойду мир, вселенная; аан күдэн густой туман; аан тыл предисловие; аан холорук сильная метель, пурга; ааныттан суох разг. совсем нет.,

СЫЫТ сватание; сыыттаа просватать; сыыттас свататься.

СЫТАЙ экспр. делать усиленно, наперекор; усиливаться, увеличиваться, возрастать; сытайан туран үлэлээ работать наперекор всему.

СЫТЫЫ сытыы тиис острый зуб, сытыы быһах отточенный нож, сытыы тыал резкий ветер, сытыы харах зоркий глаз; сытыы уол шустрый мальчик (кытыгырас), сытыы оҕо бойкий ребёнок (чобуо), сытыы дьыбар жгучий мороз, сытыы өй проницательный ум; сытыылаа острить, настраивать, изощряться; буруустаа точить; сытыырхай навостриться, обостряться.

СЫТЫЙ I разлагаться, гнить; портиться; тлеть, истевать; ириҥэр гноиться; куһаҕан сыттан протухать, вонять, смердеть; перен. развращаться.

СЫТЫЙ II 1. мокнуть, промокать, сыреть; 2. част. дэдэйэ сытыйбыт пузатый, быччайа сытыйбыт пучеглазый, мадьайа сытыйан кривоножка.

СЫТЫАРЫ горизонтальный, наклонный, пологий; сытыары үрдэл пологий подъём; сытыары майгы перен. кроткий нрав, спокойный характер.

СЫЧЧАХ только, кончено; сыччах эйиэхэ эрэ только тебе; олорбуппут сыччах кончилась наша жизнь.

СЫЧЧЫЫЙ (сыччыыр) нюхательный табак; детский половой орган.

СЫА жир, сало; тук (тучный); калым, сыа сиэтэр кыыс; чүмэчи сыата воск, сыа балык тугунок, сыа хаар свежий, верхний слой снега; сыалаах жирный, упитанный; сыалан (уой) покрываться жиром, жиреть.

СЫА-сым вкусная пища; сыа-сым курдук тут беречь, холить.

СЫАҔАЙ (бэрбээкэй) бабка, лодыжка.

СЫАКААР бран. негодяй в высшей степени, подлец.

СЫАЛЫЙА (сыалдьа) 1. короткие штаны; натазники; 2. шлея конская.

СЫАЛЫҺАР налим; сыалыһар быарыныы сымнаа быть уступчивым.

СЫАН (сээн) межд. жалость, сыан, барахсаны! бедняга.

СЫАРҔА сани; мас тиэйэр сыарҕа дровни, күүлээсэй сыарҕа пошевни, таһаҕас сыарҕата (көлүөһэлээх) повозка; сыарҕа от воз сена.

СЭ (һэ) межд. удивление.

СЭБИРГЭЛ сэп-сэбиргэл хозяйственные вещи.

СЭБИРГЭХ хрящевые части рёбер.

СЭБИРДЭХ лист; древесный лист; листок; сэбирдэхтээх покрытый листьями, сэбирдэхтээх ойуур лиственный лес.

СЭЭБЭҤНЭЭ отвлекаться от дела; сээбэҥнэт отвлекать от мыслей.

СЭБЭРЭ образ, вид, внешность, наружность; разг. обличье.

СЭЭБЭС имение, тээбирин имущество (движимое); мал-сал барахло.

СЭБЭҺЭ шерсть, волос; сэбэһэ быа, сэбэһэ өтүү волосяная верёвка.

СЭГЭЙ (сэгэлдьий) приподниматься, приоткрываться; сирэйэ-хараҕа сэгэлдьийдэ просиял; сэгэт приоткрывать, приподнимать; сэгэччи ас чуть приподнять; бэргэһэҕин сэгэччи уурун надень шапку набекрень.

СЭГЭР (сэгэртэй) милый, любезный; голубчик, друг, дружок (обращение).

СЭДИР свежие зелёные ветви.

СЭЙ (һэй-иэ) межд. изумление, һэй-иэ, итинтэн ытыыр об этом плачет.

СЭЙМЭКТЭЭ кромсать, терзать, расчленять; сэймэктэһии битва, резня, сражение (өннөһүү); сэмнэх, кыыл сэмнэҕэ объедки хищных зверей; старье, рвань, сон сэмнэҕэ рваное пальто.

СЭК легко; сэк курдук, сэк гына олоро түстэ сел как пушок.

СЭЭКЭЙ что-то, кое-что, мелочь.

СЭКСЭЙ казаться лёгким, пушистым, иметь пышную шерсть и небольшое тельце; вести себя легкомысленно; сэксэйэ сиэл носиться без пользы.

СЭЛ умеренный; редкий, не частый; сэл мастаах сир местность с редкими деревьями; сэллээ переставать, затихать (о дожде, ветре, холоде), ыарыым сэллээтэ боль утихла, ардах сэллээбэт дождь не перестаёт.

СЭЛБИЙ соединять, сплетать порванные нити волосяной верёвки.

СЭЛИИ I мамонт уу оҕуһа; сэлии муоһа бивни мамонта.

СЭЛИИ II рысь (бег лошади), сэлиинэн ис, сиэллэр пустить лошадь рысью; сэлиик ат рысак.

СЭЛИБИРЭЭ трястись, колыхаться (о листьях); быстро говорить, молоть языком; сүрэҕим сэлибириир сердцебиение.

СЭЛИЭЙ мучная заправка в суп.

СЭЛИЭНЭЙ чайная ложка.

СЭЛЛИК туберкулёз, уҥуох сэллигэ туберкулёз костей; сэлликтээ страдать чахоткою; чахнуть.

СЭЛТЭГЭР округлённый, припухлый (о носе).

СЭЛЭ натянутая между столбами ритуальная волосяная верёвка; сэлэлээ располагаться линией по обе стороны.

СЭЛЭЭ остригать гриву у конного скота.

СЭЛЭЭННЭЭ навязывать, наваливать на другого.

СЭЛЭЭР ветреный, повеса; пустослов (мээри); сэлээрчэх разгульный (содур дьахтар, содур киһи).

СЭЛЭС долго беседовать, говарить о пустяках, болтать.

СЭМСЭ добавка, прибавка; придаток, сэмсэ эт мясная добавка; сэмсэлээ давать прибавку.

СЭМСЭЭ весенним тёплым вечером играть в мелкой воде, метать икру (о рыбе), балык сэмсиир рыба играет (нерестится).

СЭМЭ порицание, выговор; осуждение; сэмэ-суҥха всякие замечания; сэмэлээ порицать, попрекать, проучать, делать замечание; сэмэлэн получать порицание, замечание; сэмэһит делающий замечание.

СЭМЭЙ тихий, скромный; молчаливый.

СЭНЭЭ пренебрегать, недооценивать; сэнэбил пренебрежение; презрение; сэнэбиллээх пренебрежительный; презрительный; сэниир пренебрегает, недооценивает; сэнэн быть недовольным собой, принижать свои возможности.

СЭНИЭ сила, мощь; состоятельность, достаток; сэниэ ыал зажиточный двор; сэнэх зажиточный, живущий в достатке; сэнэх таҥастаах одетый более-менее опрятно; эдэр-сэнэх эрдэххэ поэт. пока молоды и свежи.

СЭҤИЙЭ подбородок, нижняя губа (у животных).

СЭҤЭЭР (сэргээ, сэргэҕэлээ) внимать, вникать; интересоваться; одобрять, откликаться, отзываться; поддакивать.

СЭП вещь, предмет, инструмент, орудие; булт сэбэ охотничья снасть, туттар сэп инструмент, ат сэбэ сбруя, киһи сэбэ половой орган; сэрии сэбэ вооружение, саа сэбэ боеприпасы; сэп-сэбиргэл хозяйственный инвентарь.

СЭППЭРЭЭК мелкий кустарник; багульник.

СЭРБЭЙ подрастать, сиртэн сэрбэйээт только вылупившись; сэрбэгэр с редкими волосами; сэрбэкэччий бегать в таком виде.

СЭРГЭ 1. коновязь, коновязный столб; ыһыах сэргэтэ праздничный ритуальный столб; 2. послелог: рядом, возле; ону сэргэ вместе с этим; дьиэни кытта сэргэ рядом с домом.

СЭРГЭЭ проявлять интерес, одобрять, откликаться; поощрять, поддерживать.

СЭРГЭСТЭС кэккэлэс становиться в один ряд; занимать место друг возле друга; сэргэстэһэ хаамп шагать рядом, рядами.

СЭРГЭХ бодрый, свежий; чуткий, внимательный, бдительный, осторожный; сэргэхсий освежиться, оживиться, воспрянуть.

СЭРИИ I война; бой, битва, сражение, боевые действия; брань; войско, армия; воинство, ополчение; сэриилээ, сэриилэс вести войну, воевать, сражаться; сэрииһит солдат, боец, воин; ратник.

СЭРИИ II настил из жердей поперёк саней для сена; сэрии үрдүгэр буор ыспат посл. настил землёй не засыпают.

СЭРЭХ 1. сэрэйии догадка, предположение, гипотеза; мнение; сэрэй догадываться, сабаҕалаа предполагать; сэрэйэн по догадке, наугад; 2. модальн. сл. сэрэйдэххэ видимо, по-видимому, наверняка; 3. сэрэнии осмотрительность, опасение; сэрэхтээх осторожный, предусмотрительный; сэрэн-сэрбэн быть осторожным, остерегаться, опасаться; сэрэтии предупреждение; сэрэт предостерегать, предупреждать, предварять.

СЭҺЭН рассказ, повесть, повествование; сэһэн этии повествовательное предложение; сэһэннээх разговорчивый, словоохотливый; сэһэргэһии беседа, сэһэргэһиэххэ поговорим, побеседуем, потолкуем.

СЭТ (аньыы) возмездие, кара, грех, неблагоприятные последствия; сэттээх, аньыылаах грешный, влекущий за собой возмездие; сэт-сэлээн неизбежное наказание, неминуемая расплата.

СЭТИИ (сиэт, сиэтэр) в поводу; сэтиилэн вести за собой в поводу; сэтиилээх ведущий за поводок.

СЭТИННЬИ ноябрь, седьмой месяц, седьмая луна; сэтинньигэ в ноябре, сэтинньиттэн с ноября.

СЭТИЭНЭХ прошлогодняя трава, лаҥха многолетняя старая трава.

СЭТТЭ семь; сэттис седьмой; сэттэлии по семь; сэттиэ семеро; сэттэтэ семь раз, сэттэлээх семи лет от роду, семилетний, сэттэм мне семь лет.

СЭТЭРЭЭ I экспр. злорадствовать; желать неблагополучия.

СЭТЭРЭЭ II прорываться, растравляться (о ране); ыарыыта сэтэрээтэ (бэргээтэ) состояние больного ухудшилось; тыал сэтэрээтэ ветер усилился.

Һ

ҺАЙ межд. һайдыыр погоняет рогатый скот.

ҺАТ межд. һаттыыр погоняет лошадей.

ҺО-ҺО-ҺО межд. күлэр смеётся.

ҺУОЙ межд. обращение к незнакомому.

ҺУОХ (суох) не, нет; отсутствующий; недостающий.

ҺУУЙ, ҺЫ, ҺЭ межд. удивление.

Т

ТАБА I олень (элик); таба этэ оленина; дьиэ табата домашний олень, кыыл таба дикий олень; табаһыт оленевод.

ТАБА II удачно, верно; таба ыт стрелять метко; таба эт замечать кстати, уместно.

ТАБАҔАЙ лапа, эһэ табаҕайа медвежья лапа, ладонь (сабарай, ытыс).

ТАБАЛАС ездить, садясь на подводу по очереди; табалаһан айаннаа.

ТАБАХСЫТ курящий, охотник курить или нюхать табак.

ТАБЫГАС (табыган) меткий; удобный, подходящий; табыгастаах кэм подходящее время.

ТАБЫГЫРАС тыас беспрерывный стук (о дожде); атах тыаһа табыгыраата послышался топот ног; табырҕас тыас частые лёгкие удары прутом; табырҕата түһэн биэр проучить малость кнутом.

ТАБЫЙ 1. бить передними копытами о землю; 2. обрабатывать землю мотыгой; табыйыы ручное возделывание земли мотыгой.

ТАБЫК древний музыкальный инструмент якутов, барабан.

ТАБЫЛЫН I удаваться; дьыала табылынна удалось; табыллыбат не удаётся, не получается; невозможно.

ТАБЫЛЫН II попадаться; кус табылынна в утку попала пуля.

ТАБЫНА абына-табына местами, редко; табынат раскидывать; разбрасывать местами; акка отто табыната түһэн биэр дать коню немного сена.

ТААБЫРЫН загадка, гадание; перен. неизвестность, секрет.

ТАБЫСХААН белый заяц, беляк, ушкан.

ТАҔА бөҕө—таҕа, бигэ-таҕа очень крепкий, прочный; бөҕө-таҕа тутуулаах крепко сделано; бигэ-таҕа тыллаах киһи надёжный человек.

ТАҔЫС 1. тахсан бар выходить, выезжать; таҕыс, киэр бар уходить вон, убираться; 2. вспом. гл.: көтөн таҕыс вылетать; сүүрэн таҕыс выбегать; көстөн таҕыс обнаруживаться; муодаттан таҕыс выходить из моды; сыл таҕыста прожил зиму; кинигэ таҕыста выпущена книга; утерять, лишаться; киһи аатыттан ааста потерял человеческий облик, итэҕэлтэн таҕыста вышел из доверия, өйүттэн таҕыста лишился ума.

ТААЙ I дядя (по материнской линии).

ТААЙ II отгадывать, догадываться; сэрэй, сабаҕалаа предвидеть, предполагать; предчувствовать сүрэҕэ таайда; толковать түүлү таай, эппит тыла таайыа нельзя зарекаться; таайыы отгадывание, отгадка; таайыгас догадливый; таайтарыылаах вещий; таабырын загадка; таабырын таайыыта отгадка; таабырыннаа загадывать загадки; таабырыннас загадывать загадки друг другу.

ТАЙАА распространяться, тайаан сытар доходить до.

ТАЙАН опираться; облокачиваться, упираться, тайаныы опора.

ТАЙААР (тайаарыҥнаа) плавно двигаться, парить (ходить, летать).

ТАЙАХ I посох, трость, костыль; тайахтаах, тайаҕынан сылдьар ходит с тросточкой; тайахтан взять трость.

ТАЙАХ II лось, сохатый (улуу кыыл); тайахтаа ходить на лося (охотиться).

ТАЙҔА 1. лес; 2. тайылҕа, тайылҕаннаах даль, дальнее расстояние.

ТАЙМА өйүө-тайма припасы, продукты на дорогу; таймалан перен. выпрашивать, капризничать.

ТАЙЫЫ үөрбэ рогатина, пика; үҥүү копьё.

ТАКАЙ экспр. наставлять, үөрэт учить, өйдөт вразумлять.

ТАКЫЙ (накый, токуй), такыҥнаа подгибать колени; такыт подбирать ноги; такым подколенок, борбуй коленный сгиб; такыр (токур), такыччы сведённый, согнутый; изогнутый, искривлённый; такыйыы сгибание.

ТАЛ (талбыт) выбирать, отбирать; избирать; талыы выбор, отбор; талба, таллан (талыы) лучший, отборный, избранный; дьахтар талыыта отменная женщина; таламас (талымас) разборчивый, привередливый; талбалан быть разборчивым, капризничать; талым-талба олох выходящее из ряда вон богатство, роскошь; богатая жизнь.

ТААЛ I селезёнка; таала анньар колики в селезёнке; таала кырыыланар недолюбливает.

ТААЛ II таалан тур замирать, обмирать; терять дар речи; талбаар упасть в обморок.

ТАЛАА отбирать, отнимать; грабить, разбойничать; талабыр грабёж, разбой; талабырдаах грабительский, разбойничий; талабырдьыт грабитель, разбойник; талан подвергаться ограблению, быть ограбленным.

ТААЛА (таалай) хонуу чистое поле, равнина; таалалаа валяться, нежиться; оронугар таалалыыр валяется на кровати; тиэй кататься на спине (о животных); таалалат лелеять.

ТАЛААН 1. удача, счастье, везение; тарбах талаана жребий, везение; тарбаҕыҥ талааннаннын пусть повезёт; 2. всплеск воды, круги по воде.

ТАЛАС (дьулус, дьулуруй) стремиться; талаһыы стремление.

ТАЛАХ ыарҕа талах, иирэ талах тальник, үөт талах ива, кыһыл талах верба; талах ойуур ивняк.

ТАЛАХАЧЧЫЙ метаться, кружиться, размахивая руками; кус мөхсөн талахаччыйда утка билась крыльями.

ТАЛБА талыы-талба лучший, добротный, отборный, отменный.

ТАЛҔАЛАА разбивать, разбрасывать, крушить.

ТАЛКЫ мялка, деревянное приспособление для ручной обработки кожи; талкый перен. надоедливо повторять одно и то же.

ТАЛЫР талыр-түлүр тыас шлёпание широких голенищ у торбасов.

ТАЛЫЫ потуги при родах; приступ родовых схваток; дьахтар талыыта киирдэ начались потуги.

ТАМ татахай корень (начало) загадок.

ТАМАЙ при беге вскидывать ноги, высоко поднимать колени, тамайа сиэлэр грациозный бег оленя, лося.

ТАМАН I начало, корень; өрүс тамана исток реки.

ТАМАН II жир конского скота у рёбер сылгы таманын сыата; сир күөх тамана тук земли.

ТАМАХ I горло, глотка (бэлэс, куолай), тамаҕым хатта у меня сохнет во рту; там да гыммата не почувствовал во рту.

ТАМАХ II центр, средоточие; үрэх тамаҕа быстрина речки; тыл тамаҕа смысл слов.

ТАММАХ капля; сарай таммаҕа капель; хаан таммаҕа капля крови; сиик таммаҕа росинка; таммалаа падать каплями, капать; дьиэ үрдэ таммалыыр капает с крыши; таммалат пускать каплями.

ТАМНАА (тамнааттаа) бросать, кидать; разбрасывать; выбрасывать, выкидывать; тамнааттан (тамнан) бросаться, кидаться.

ТАМТЫ совершенно, полностью, окончательно; тамты баранна совершенно всё кончилось.

ТАМЫЛҔАН таволга, дикий чай.

ТАНАА вырезывать, вынимать часть; моркуобу танаа прореживать морковь.

ТАНЫЫ ноздря; носовая полость; крыло носа.

ТАНЫЙ проклинать, обрекать; кырыыр-таныйар произносит страшные слова проклятия.

ТАҤ I муҥ—таҥ страдание, мучение; муҥнаах-таҥнаах олох тяжёлая жизнь.

ТАҤ II таҥан оҥор собирать из частей, складывать, сочетать; ыскаап таҥар собирает шкаф, илим таҥар плетёт сети; таҥыы сборка, составление.

ТААҤ наледь, наплыв воды на льду (тарыҥ); күөл тааҥнаабыт, тааҥ тахсыбыт вода выступила на лёд.

ТАҤАЛАЙ I 1. вид узора; 2. старинная почётная женская одежда; таҥалай сон шуба из ровдуги; таҥалайдаах с узором.

ТАҤАЛАЙ II нїёбо, сыа бэлэс мягкое нёбо; таҥалайа суох волчья пасть.

ТАҤАРА 1. бог, божий; таҥара күлүгэ икона, образ; таҥара дьиэтэ церковь; таҥара үөрэҕэ богословие; таҥараҕа үҥ молиться; церковные праздники; Бөтүрүөп таҥарата Петров день; таҥаралаа почить, испустить дух; таҥараһыт верующий, набожный, богобоязненный, богочестивый; отриц. святоша, ханжа; 2. в языческой вере: айыы добрые духи верхнего мира; идол; халлаан таҥара разг. видимое небо.

ТАҤАС 1. материал для шитья одежды, обуви; тирии таҥас кожа, сарыы, түнэ ровдуга, түүлээх таҥас мех, солко таҥас шёлк; 2. одежда, платье; ис таҥас бельё; тас таҥас верхняя одежда, атах таҥаһа обувь; аҕабыыт таҥаһа риза; таҥын одеваться, надевать платье; симэн, киэргэн наряжаться; таҥыннар одевать другого.

ТАҤАСТАА приводить в пригодный вид, обрабатывать, выделывать; маһы суор (таҥастаа) обтёсывать; сири тиэр (хорут) вспахивать землю; тириини таҥастаа (имит) выделывать шкуру, кожу.

ТАҤКЫНАС тыас звенящий звук металлических предметов; тарылас тыас режущий по твёрдому предмету звук; звонок будильника.

ТАҤКЫЧЧАХТАА пренебр. бежать тяжёлым неровным шагом.

ТАҤНАРЫ вниз головой; остриём вниз; вниз по течению, сверху вниз; ниже, хуже; сыыппара таҥнары түстэ показатели стали ниже; таҥнар ставить вверх дном; изменять, предавать; таҥнаһын (түҥнэһин) сваливаться вниз, опрокидываться (воз, сани); таҥхай (төҥкөй) наклоняться низко.

ТАҤХА судьба, предопределение; таҥхалаа предсказывать судьбу.

ТАП I усил. част. тап-табырҕас тыас очень частые звуки; тап гына оҕус легко ударить, хлопнуть по плечу.

ТАП II попадать, делать удачно; сыалы тап попасть в цель; дьыала табылынна вышло удачно; мааһын табар знает подход; таптар попадаться; таптарда ранен; табыллыбат невозможно, нельзя; түбэ-таба биллибэт неопределённый, неясный.

ТАПТАА любить, ласкать; таптал любовь, привязанность; ласка; тапталлаах любимый; таптан быть любимым; таптас любить друг друга.

ТАПТАЙ оҕону таптай похлопывать, баюкать ребёнка; хотууру таптай отбивать косу; арыыны таптай накладывать слой масла сверху (впрок); таптайыы ковка металла.

ТАР (суорат) мёрзлая простокваша; тар хааһы каша на простокваше; тардаа готовить тар, сдабривать им.

ТАРАА расчёсывать (волосы); сгребать сено; бороновать; тараан расчёсываться; тараах расчёска, гребень, гребёнка; бөтүүк тарааҕа гребешок; боруонньа борона.

ТАРАҔАЙ плешивый, лысый; плешь, лысина.

ТАРАЙ откинуться, раскинуться; перен. жить широко, по-барски; таралый, тарайан сыт валяться; тараҥнаа баловать, нежиться; тарайбыт, тарааччы оҕо избалованный ребёнок; тарас гын (таралыс гын) упасть навзничь, раскинув руки-ноги; тараҕар широкий снизу и узкий сверху.

ТАРАҺА брюшные мышцы; брюшина; тараһа сыата, хаһа жир брюшинный; икки илии хаһалаах жир толщиной в два пальца; тараһата тэстибит исхудал, без жира; иҥиир тараһа жилистая брюшина; перен. бедняк.

ТАРБАА царапать, чесать; перен. досаждать, раздражать; тарбан чесаться; почесать в затылке, перен. сомневаться; тарбат дать почесать.

ТААРБА иирбэ-таарба запутанное дело; иирбэ-таарба үлэ незначительная работа; таарбай связывать, завязывать неумело, сплетать, путать.

ТАРБАХ палец, перст (эрбэх, тойон эрбэх большой палец, сөмүйэ указательный палец, орто тарбах средний палец, аата суох безымянный палец, ылгын чыҥыйа мизинец); атах тарбаҕа палец ног; тарбах үтүлүк перчатки; тарбах ойуу вид узора.

ТАРБАЧЫС карабкаться, цепляться; неодобр. стремиться к высокой должности.

ТАРБЫЙАХ (тамыйах, торбос) телёнок, тёлка.

ТАРҔАА тарҕан распространяться, ыарыы тарҕанна распространилась болезнь; тарҕаммыт распространённый; тарҕат распространять; ыһан кэбис распускать; үллэр разделять, түҥэт раздавать.

ТАРҔАС расходиться; тарҕанан олор рассеяться.

ТАРДЫЫ см. тарт 1. тяга, тардыылаах оһох печь с хорошей тягой; 2. түһээн налог, сборы; подать, ясак; сбор налогов; 3. поклажа, воз; тардыылаах ат тяжеловоз.

ТАРДЫАС (кэлэҕэй) заика; кыратык тардыалатар немного заикается.

ТАРТ 1. тянуть, тащить; быаны тарт тянуть верёвку; табаах тардар курит; бурдук тардар мелет муку, остуол тардар накрывает стол; нолуок тардар собирает налоги; таҥас тардар садится; этэ тарт вздрагивает; 2. вспом. гл. быстро; бара тарт иди скорей; тура тарт вставай сейчас же; була тарт найди быстрей; тардыалаа дёргать; тардын натянуть на себя; подтянуться; тардылын задерживаться; тардыһыы перетягивание; мас тардыһыыта спорт. перетягивание палок.

ТАРТАР 1. сводить судорогой, атаҕым иҥиирэ тарта ногу свело; халтаһам тардыалыыр чувствую подёргивание глаз, тик; тартарыы судорога; тартарар ыарыы эпилепсия; 2. тартар, тардыс тянуться, увлекаться, курдаттыы тартар тосковать, сохнуть; тартарыылаах увлекательный; тардыстыы влечение.

ТАРЫЫ уруу-тарыы родственники.

ТААРЫ хардары-таары, утары-таары взаимно, по очереди; неправильно, тиэрэ-таары кэпсээ путать, перепутывать.

ТАРЫЙ коснуться слегка; киэр тарый слегка отодвинуть в сторону.

ТААРЫЙ (тыыт) прикасаться, дотрагиваться, задевать; таарыйан аас заходить, заезжать; таарыйа, таарыччы кстати, заодно.

ТАРЫКЫНАЙ порхать; трепыхаться; пренебр. радоваться, веселиться.

ТААРЫМТА приступ болезни; болезненный припадок.

ТАРЫҤ I наледь; вода, выступающая поверх льда.

ТАРЫҤ II (тарыҥ, лиистик) глист ленточный (у человека и карася); солитер.

ТАС I стук по твердому предмету, по столу.

ТАС II 1. внешний, наружный; тас көрүҥ внешность, тас өттө внешняя сторона; тас политика внешняя политика; тас дойдулар зарубежные страны; тастаа покрывать, обёртывать; тастаах покрытый снаружи; тастаах эт жирное мясо; тастыҥ посторонний, чужой; таһынааҕы соседний, окрестный; таһырах чужой, нелюбимый; таһырахтат относиться холодно; 2. вспом. сл. снаружи, около, мимо: кинигэ таһа обложка; дьиэ таһыгар во дворе; күөл таһынан мимо озера.

ТАС III носить, возить, перевозить, тащить; таһаҕас груз, ноша; бремя, тяжесть; воз, поклажа (сүгэһэр, ындыы); таһыы перевозка.

ТААС 1. камень, валун; таас хайа скала; 2. стекло; таас иһит стеклянная посуда; түннүк тааһа стекло; таастыган грузило; таастый окаменеть, отвердеть; таас дьүлэй совершенно глухой.

ТАҺАА 1. стан, фигура; талахтыы наскыйар таһаата гибкий девичий стан; кэтит таһаалаах сылгы широкий круп лошади; 2. вид местности дойду киэбэ-таһаата.

ТАҺААР 1. таска таһаар выпускать, иһиттэн таһаар извлекать; вынимать; үөһэ таһаар выносить наверх; өрө көтөх поднимать, уураахта таһаар издать указ; чыычаах оҕотун таһаарбыт птичка вывела птенцов; таһаарыы, оҥорон таһаарыы производство, тиэйэн таһаарыы вывоз; 2. вспом. сл. из; тиэйэн таһаар вывозить; сиэтэн таһаар выводить; үүрэн таһаар выгонять; хостоон таһаар вытаскивать.

ТАҺАХ 1. межд. испуг, бачах-таһах; 2. киһи сымыыта мошонка (тээһэҥкэ).

ТАҺЫЙ I сыс (сынньар) пороть; ытыһынан таһый шлёпать, сутуругунан оҕус ударить, охсуолаа колотить, тузить; маһынан кырбаа бить, курунан, талаҕынан, кымньыынан таһый сечь, таһыйан кууһурҕат хлестать, разг. драть; ытыскын таһын хлопать в ладоши, аплодировать; таһыыр наказание розгами; таһылын быть битым; тиэрэ таһылла түс упасть навзничь.

ТАҺЫЙ II выходить из берегов; ыл затоплять, дьиэни уу ылла дом затопило; халый разливаться, дьалкый плескаться; долгун тыы ойоҕоһун таһыйар волны бьются о борт лодки; таһынан бар идти через край; разливаться.

ТАҺЫМ уровень; олох таһыма уровень жизни; үрдүк таһымнаах на высоком уровне; таһымнаа переполняться; таһыччы больше, более.

ТАҺЫРАХТАТ считать посторонним, чужим (о пасынке); держать поодаль.

ТАҺЫРДЬА (от тас II) во дворе, на улице; таһырдьа таҕыс выйти на улицу.

ТАТАЙ межд. сетование, от-татай горе; татай эбит ну и что.

ТАТАТ татакай межд. испуг, ой, что это.

ТАТЫЙЫК сылгы чыычааҕа трясогузка; ласк. татыйыгым оҕото дитятко.

ТАТЫМ (татыа) скудный, недостаточный; татыарый скудеть, уменьшаться, иссякать; сайаҕас санаата татыарыйда упал духом.

ТААХ так, просто, без цели; зря, без пользы.

ТАХСЫЫ 1. иһиттэн тахсыы выход, выезд; өрө тахсыы подъём; взлёт; көтөн тахсыы вылет; күн тахсыыта восход солнца; тахсыылаах результативный, продуктивный; билбэттэн тахсар из-за незнания; 2. тахса послелог: больше, уонтан тахса более десяти; сүүстэн тахса свыше ста.

ТАЧЫГЫРАА трещать, издавать трескучий звук; оһох уота тачыгырыыр в печи трещат сухие дрова.

ТИБИИ см. тип вьюга, метель, пурга (буурҕа, буркун, силлиэ); тибии типпит занесло снегом; снежный завал, сугроб; нанос; тибиилээх күн вьюжный день.

ТИБИЙ (битий), тибигирээ (дибдигирээ) двигаться с топотом; тигинээ трещать (об огне).

ТИБИИР брызгать изо рта, саба тибиирдэ забрызгал.

ТИГИИ см. тик шитьё, пошив; вид шитья.

ТИГИНЭЭ шуметь-стучать, трещать (об огне); быть энергичным, деятельным; сырсан тигинэстилэр слышен топот бегущих; перен. үлэ-хамнас тигинэс работа кипит.

ТИГИС 1. приставать, тыы биэрэккэ тигистэ лодка причалила к берегу; 2. доставаться, приходиться, миэхэ биир кус тигистэ мне досталась одна утка; уордьаҥҥа тиксибит достался ему орден; таҥараҕа тигис причаститься, дьолго тигис испытать счастье; тиксии причал; тиксиһии схождение, икки үрэх тиксиһиитэ место соединения двух речек; тиксиһиннэр свести, кинини кытта тиксиһиннэр эрэ сведи меня с ним.

ТИИЙ 1. доходить, дьиэҕэр тиий добираться до дому, долбуурга тиий достать до полки; харчым тиийэр денег хватает; өйө тиийбэт не хватает ума; сүүскэр тиий доживать до ста; тиийин иметь достаток; бэйэтигэр тиийиммит покончил с собой; тиийиэхчэ немного не достигнув; 2. вспом. гл. приходится, барарга тиий придётся идти, олорорго тиий придётся жить.

ТИК 1. шить (иистэн); бэргэһэ тигэр шьёт шапку; сатаан тикпэт не умеет шить; 2. жалить, ужалить; эриэн үөн тикпит ужалила змея; тигээйи оса, овод.

ТИИЛ дубль, запас; тиил күлүүс запасной ключ.

ТИЛИЙ приучать; приручать, подставлять; ньирэйи тилий припускать телёнка к чужой самке, подсосок; тилийэ смежный, тилийэ тиэргэннээх соседи в одном дворе.

ТИЛИГИРЭЭ (тилигирэй) тилигирэс тыас биться, метаться, ньирэй сүүрэн тилигириир бегает, не даётся в руки; тиҥиргээ тяжёлый, глухой звук, колотиться; сүрэҕэ тиҥиргиир сердце колотится, тиҥиргэччи тэп; тиргилин тесниться, толкаться с силою; мешать другим.

ТИЛИН (тиллэр) оживать, воскресать; үтүөр поправляться, выздоравливать; тилиннэр оживлять, вылечивать.

ТИЛЭХ пята, пятка; тилэх тэпсии удары пятками, танцевальное движение.

ТИМИР I железо; железный; хатарыллыбыт тимир калёное железо; сталь; тыһы тимир железо для ножей; тимир күрдьэх железная лопата; тимир сүрэхтээх с каменным сердцем; тимир курдук неприступный.

ТИМИР II погружаться; проваливаться; тонуть; тимирт опускать, погружать; затоплять.

ТИМЭХ пуговица; застёжка; тимэх эмп таблетки; тимэхтэ тик пришивать пуговицу; тимэхтэн застёгиваться.

ТИНИКТЭЭ глодать, обгладывать (кость); тиниктэс перен. долго и упорно возиться.

ТИИҤ белка; тииҥ тириитэ беличий мех.

ТИҤИЛЭХ тилэх пята, пятка; сири тиҥилэхтээ стучать пяткой; пришпоривать коня; часть ладони ытыс тилэҕэ; тилэх баттаһа по пятам.

ТИҤСИРИЙ тыкаться носом; обнюхивать; вынюхивать, выискивать.

ТИҤЭҺЭ скотина 3-х лет, тиҥэһэ кунан, тиҥэһэ бургунас.

ТИП 1. усил. част. ынчыга тип-тиҥиргэс громко стонет; 2. тип (тибэр) мести, заметать, наносить (снегом, песком); перен. киэр тибэ сыт отпираться, отказываться; типтэр ехать быстрой рысью.

ТИР гын, тирк гын быстро с шумом удалиться.

ТИИР растягивать, натягивать; распинать (на крест); тириини тиир растягивать шкуру; тиирэ кэт насильно натянуть на себя.

ТИРБЭҔЭ ремешок из кромки выделанной кожи; тирбэҕэлээ обрезать кромки; обдирать на лугу траву (о скотине).

ТИРГИЛИН неодобр. выставляться, толкаться, тесниться; не давать покоя.

ТИРГЭ силки, петля из конского волоса для уток; тиргэһит тот, кто ставит силки для уток.

ТИРИИ ынах тириитэ кожа, эһэ тириитэ шкура, тииҥ тириитэ шкурка; саһыл түүтэ мех; тириитин сүл свежевать; тириини имит выделывать кожу; тириитин таһынан не по душе.

ТИРИТ потеть, покрыться потом; вспотеть; тиритэ-хорута үлэлээ трудиться в поте лица.

ТИРЭЭ подпирать, подпереть; тирэн упираться; тирэх опора; тирээбил подпорка, мас тирээбил деревянная подпорка; тирээн туран ытта выстрелил в упор.

ТИРЭХ тополь; тэтиҥ осина.

ТИС нанизывать бисер; шнуровать суму; үөл насаживать на рожон (рыбу, мясо); тиһик быа верёвка, завязка; система, үлэ тиһигэ система работы; сураҕы—садьыгы тис перен. сплетничать.

ТИИС I зуб, зубы; аһыы клык; тииһиир выпадение молочных зубов у детей; кыраабыл тииһэ зубья; зубцы башни.

ТИИС II (тииһэр) домогаться, добиваться; сильно стараться, ылаары тииһэр обязательно хочет взять; тылга тииһэр напрашивается на спор; тииһинним добился для себя, воспользовался; тииһимньилээх достаточно, может достаться; тииһимньитэ суох мало, не хватит.

ТИИҺИК приступ боли, припадок; тииһигирдэ (бэргээтэ) начался приступ, тииһигэ киирдэ очередное обострение болезни.

ТИҺЭХ конец, конечный, последний; тиһэҕэр напоследок, под конец.

ТИИТ мас лиственница; тиит ойуур лес на корню; тутуу маһа лесина; титирик молодая лиственница.

ТИТИИК летний хлев, укрытие для скота в непогоду.

ТИТИРЭЭ титирэстээ трястись, дрожать, чувствовать озноб; трепетать, вздрагивать; титирээһин дрожь, трепет; озноб; сир титириирэ, сир хамсааһына землетрясение; титириир ыарыы лихорадка (кумахы).

ТИЭЙ I 1. класть на сани, укладывать; нагружать; ындыылаа навьючивать; 2. возить, доставлять; тиэн возить себе.

ТИЭЙ II кататься; ат тиэйэр конь перекатывается на спине; ат мөҥөр конь встаёт на дыбы; не слушается всадника; перен. отказываться.

ТИЭРБЭС кольцо, колечко; петля.

ТИЭРГЭН скотный двор; тэлгэһэ двор дома.

ТИЭРТ тириэрт доводить, дьиэтигэр тириэрдэн биэр довести до дома; суругу тиэрт доставлять письмо; эҕэрдэтэ тиэрт передавать привет; үлэҕин кэпсээ докладывать о работе; эрэйгэ тиэрт довести до беды.

ТИЭРЭ изнанка; наоборот; тиэрэ кэт надеть наизнанку; тиэрэ эт сказать неправильно; тиэрэ оҥор делать наоборот.

ТИЭРЭ изнанка, наоборот; тиэрэ эргит переворачивать, выворачивать; тиэрэ эргитэн тик перелицевать; сири тиэр пахать, вспахать; тиэрэ түс навзничь; тиэрэ неправильно, неверно; тиэриллэҥнээ выставлять себя, наглеть, безобразничать; тиэрэ-таары саҥар говорить невпопад.

ТИЭҺИН беспрерывно ходить взад-вперёд, куруук тиэстэр ходит без цели.

ТИЭТЭЙ торопиться, спешить (ыгылый, ыксаа); тиэтэйэ-саарайа спешно; тиэтэт торопить, поторапливать; тиэтэл спешка, поспешность, торопливость; тиэтэллээх срочный; ускоренный, экстренный; тиэтэлгэ второпях, в спешке.

ТОБОХ объедки; остаток, излишки; тобохтоо не съедать до конца, оставлять пищу; тобоҕолоо доедать, допивать остатки.

ТОБУК колено, колени; тобуктаа вставать на колени (сүгүрүй), тобуктат поставить на колени; тобукпун өлөрдүм ушиб колено.

ТОБУЛ 1. прорубать, пробивать; тобулу оҕус, тобулу саай пробить одним ударом, проломить насквозь; тобулу көр смотреть в упор; 2. находить решение, выяснять; тобуллаҕас смышлёный, находчивый.

ТОБУРАХ муус толон град; толонноох самыыр дождь с градом.

ТОБУРҔАТ слегка и много стучать; оройун тобурҕатта постучал по голове.

ТОБУС усил. част. тобус-толору переполненный.

ТОҔО вопр. мест. отчего, почему; зачем, для чего.

ТОҔОЙ I обращение: тоҕойум оҕотоо дружочек мой.

ТОҔОЙ II изгиб; излучина; суол тоҕойо поворот дороги.

ТОҔОНОХ (тоҥолох) локоть; тоҕонохтон тутуһан взявшись за локти; тоҥолохтон облокотиться; держать на локтевом сгибе; ыаҕайатын тоҥолохтоммут с ведёркой на локтях.

ТОҔООС предлог; удобный случай; тоҕоостоох подходящий момент.

ТОҔУН (тохтор) литься через край; проливаться (тохтон хаал); протекать; тууһу тохтум рассыпал соль.

ТОҔУС девять, тохсус девятый, тоҕустуу по девять; тоҕуста девять раз; тоҕустаах девятилетний, тоҕуһум мне девять лет.

ТОҔУОРУЙ собираться, толпиться; тоҕуоруһан тураммыт собравшись.

ТОЙ I разг. част. и прочее, үөрэҕэ—тойо суох без образования и прочего.

ТОЙ II крошить, измельчать; саахары той крошить кусок сахара, сүгэнэн мууһу тойор крошит лёд топором.

ТОЙОН 1. господин; хозяин дома; свёкор, отец мужа; 2. тойон кыыл орёл; тойон король (в картах); тойот, тойоттор экспр. господа; тойон таҥара бог; тойон эрим муж мой; оҕо тойонум молодой господин; тойон хаан киһи важная персона; тойон сүрэҕим поэт. сердце моё; тойомсуй (тойорҕоо) корчить из себя начальника; командовать, властвовать; тойооску пренебр. начальничек; непутёвый, никчемный человек.

ТОЙОННОО рассуждать, разбирать; растолковать; тойоннооһун рассуждение.

ТОЙТОҔОР (догдоҕор) короткая вещь, догдоҕор сон короткое пальто, тойтоҕор кутурук хвостик; тойторуҥнаа бегать короткохвостым.

ТОЙУК песня-импровизация; ырыа пение; тойуксут народный певец; тойуктаах умеющий импровизировать; способный воспевать.

ТОККООЛОО ыйыталас спрашивать, расспрашивать, осведомляться.

ТОКУР кривой, изогнутый; токуруй, токуй гнуться, сгибаться; искривляться; токурут, токут гнуть, согнуть; токуччу согнувшись, скрючившись; токуккай сушки; токурутуу изгиб, искажение.

Быhаарыы
сурук

     Хоту промышленнай улуустарга саха
тылын о5олорго үөрэтэр улахан     уустуктардаах.  Бу  улуустарга  о5о төрөөбүт 
тылын саппааhа,
со5уруу  улуустарга тэңнээтэххэ, лаппа а5ыйах.               Биричиинэтэ промышленнай 
улуустарга  сахалыы     тыллаах     олохтоох  а5ыйа5а  буолар.  Холобура, 
Өймөкөөн  улууһугар          сахалар        ахсааннара  уопсай олохтоохтор
ахсааннарыттан 10% бырыhыаны ылар.
Маннык балаhыанньа
саха о5ото  тулалыыр       эйгэтигэр төрөөбүт тылын  туттара а5ыйыырыгар
тиэрдэр.   Төрөппүт үлэтигэр сахалыы саңарбат, тиhэ5эр дьиэтигэр да
сахалыы саңарара, кэпсэтэрэ аччыырын ааhан,  олох да сүтэригэр тиийэр.
Дьиэ5э төрөппүт биирдэрэ эбэтэр иккиэн да5аны нууччалыы кэпсэтэр буолаллар.
Төрөппүт    о5отун кэлин оло5ор нууччалыы кэпсэтэригэр туhалаах
буолуо диэн, нуучча детсадыгар, оскуолатыгар  биэрэ сатыыр.

        Биллэн турар, маннык түбэлтэ5э
саха  кылааhыгар да 
киирбит о5о төрөөбүт тыла ситэ сайдыбатах буолар. О5о төрөөбүт тылын үөрэтэрин
ыарыр5атар, сөбүлээбэт. Онтон бэйэтэ сахалыы толору билбэт  төрөппүт о5отугар
көмөлөhөрүгэр
уустук.

        О5о5о төрөөбүт сахабыт тылыгар
тапталы үөскэтиигэ, о5о төрөөбүт тылынан сөбүлээн аа5ар буоларын   туhугар биhиги
учууталлар үөрэтии араас ньымаларын, көмө матырыйааллары туттан утумнаах үлэни
ыытыахпытын наада.

        О5о ордук  ойуулуур– дьүһүннүүр 
тыллары туттубат. Ойуулуур– дьүһүннүүр тыллара суох сахалыы кэпсээн
сыппыыр-сымсыыр.

        Үөһэ этиллибит итэ5эстэри
туоратарга көмө, 1-4 кылаастарга аа5ыы кинигэлэригэр оло5уран, учуутал,
төрөппүт, үөрэнээччи тиэкиhи кытта үлэлииллэригэр дөбөң, судургу
буоллун диэн  кылгас быhаарыылаах
тылдьыты хомуйдум.  

       А

Аабылаан – кыра талахтаах, ыар5алаах сир.

Аалай – кып-кыhыл.

Аарыма – олус бөдөң, улахан.

А5ылыыр
– күүскэ айа5ынан тыынар.

Адьарай – куhа5ан, эрэлэ суох,
куhа5ан
майгылаах.

Адьыр5а – сиэмэх.

Алаас – тыа тулалаах сыhыы, хонуу
сир.

Алама5ай — үөрүнньэң, эйэ5эс.

Алар – арыы, тиит, ойуур.

Алыңах-тыа иhигэр лааңкылаах,
дул5алаах маардыңы сир

Алыы – дул5алаах, сэппэрээктээх маардыңы
сир.

Амарах – аhыныгас.

Амырыын – олус кутталлаах.

Анаарар – ырытар,
толкуйдуур.

Атаралыыр
– киэңник хардыылаан сүүрэр, хаамар.

Атыллыыр
– мэhэйи
хардыылыыр.

Аартык – улахан айан суола.

Ара5ар
– арахсар.

Арбах – хаппыт мас лабаата.

Ача – от көрүңэ. 

                 Б

Балай – хара5а суох эбэтэр мөлтөхтүк көрір.

Баллайар
– улаатар, тэнийэр.

Ба5ыыр – тугу эмэ иилэн тардарга аналлаах
тимир

Баргыйар
– улаханнык үрэр, саңарар.

Бастың – саамай үчүгэй.

Биэтэңниир
– хачайданар.

Бөдөң – улахан.

Бөтөс – күүстээх-уохтаах бөдөң киhи

Будьурхай – кудураабай.

Булгу
– тосту    

Булуус – умуhах.

Буолак
– бурдук ыґар сир. 

Бүтэй – сүөhү хаайар күрүө;
быыhа-хайа5аhа суох

Быака5ар – синньигэс бииллээх.

Быhый – түргэнник сүүрэр киhи.

Быыкаа – кыра.

                     Д

Дал – хотон таhынаа5ы күрүө

Далай – киэң, муңура биллибэт уу.

Далла5ар – улахан, тэрэйэ сылдьар
кулгаах. 

Дара5ар – кэтит сарыннаах

Дарбыйар – омунсуйар, улаханнык тыаhатар.

Долборук –хотоңңо от угар сир                   

До5уhуоллуур – батыhар,хатылыыр.

Дой5охтуур – арааhы саңарар.

Дохсун – күүстээх, уохтаах.

Дөйүңү – куhа5аннык истэр.

Дуй – тимири, алтаны көмүhүнэн бүрүйүү.

Дуола – айыл5а баай дэлэгэй эйгэтэ.

Дуома – куччатыы тыл.

Дэлэй – элбэх.

Дэхси – көнө, тэң.

                   Дь

Дьала5ай – бол5омтото, эппиэтинэhэ суох ыhылла5ас.

Дьаныардаах – санаабытын кыhаллан
оңорор, түмүгэр

тиэрдэр.

Дьарамай – ырыган, дьүдэх.

Дьохсоот – өhүргэс, охсуhуук.

Дьөлүү – тэhии.

Дьулуурдаах – санаабытын толорор.

Дьүөгэ – кыыс, дьахтар до5ор.

Дьыбар – киэhэ, сарсыарда түhэр тымныы

Дьэңкир – курдаттыы көстөр.

Дьэллэм – аhа5ас майгылаах.

                 И

Иилэр
– ыйыыр.

Иин – киhини көмөр дьаама.

Иинэ5эс – куурбут, хаппыт.

Илби — үлтү (илдьи).

Иллэң – сололоох, бириэмэлээх.

Иңсэ – ымсыырыы, оботуруу.

Истиң – эйэ5эс, ис дууhаттан.

Иттэннэри – тиэрэ, көхсүнэн.

Иччи – туохха барытыгар баар тыын, күүс.

  К

Кистиир
– сылгы саңата.

Көй – салгын.

Көйгө – абааhы көрөр, сөбүлээбэт,
ата5астыыр киhилэрэ

Көлө – айанныырга массыына, сыар5алаах ат,
о5ус, таба.

Көлөhүн – тириттэххэ бычыгыраан тахсар
уу, кир

Көмнөх – хагдарыйбыт мутукча.

Көмөр – чох.

Көмүлүөк – сахалар былыргы оhохторо.

Көр – оонньуу, үөрүү-көтүү.

Көрсүө – бэрээдэктээх.

Көх — үчүгэй холобуру өйөөhүн.

Кубархай – өңө барбыт, маңхайбыт.

Куйаар – муңура биллибэт, халлаан.

Куймаңныыр
–ө5үллэңниир.

Кулуhун – сиргэ оттуллар уот,
кутаа.

Куччугуй – кыракый.

Күдэпчилэнэр
– күүскэ умайар.

Күөдьүйэр
– уота күүhүрэр.

Күрүлгэн – күүстээх дохсун сүүрүк, үрдүк
сиртэн түhэр уу.

Күрүң – кытарымтыйан көстөр бороң.

Күрэңсийбит – маңхайан эрэр.

Күтүр – уордаах, кырбый.

Кыбыы – от күрүөтэ

 Кыйа – кырыытынан.

Кыланар
– хаhыытыыр.

Кылар – харахтарын харалара олус чугастар.

Кылба5ар – маңан ыраас

Кытыл — үрэх, өhүc биэрэгэ.

Кырдал – сэдэх со5ус оттоох-мастаах үрдүк
сир

Кырпай – күhүн маңнай түспүт
кыраhа хаар.

Кырыктаах – киңнээх, уордаах

Кыыhар –
кытарар.

Кэлимсэ – барытын тэңник.

Кэлтэгэй – аңара суох.

Кэмсинэр
– сыыспытын билинэр,бэйэтин буруйданар.

Кэнчээри – охсуллубут сиргэ иккистээн үүммүт
саңа от; үүнэн иhэр көлүөнэ.

Кэриэрэр
– уот сиэн хараарар.

Кэрэмэс – кэрэ, кырымахтаах хара уонна кыhыл саhыл холбоспуттара

Кэскил – ким, туох эмэ инникитэ, кэлэр оло5о,
сайдыыта.

Кэччэгэй – көңөс

                Л

Лабысха-лабый – хос-хос биири төннөн
кэпсээhин.

Лоhугуруур – туох эмэ кытаанах түhэр тыаhа.

Лөглөгөр – бөлтө5өр, төкүнүк.

Лэбээр – элбэх саңалаах.

              М

Маадьа5ар – токур атахтаах

Мала5ар – улахан сирэйдээх.

Мара – куhа5ан , чанчарык.

Миңэ – мииниллэр ат.

Модун – күүстээх.

Моhуоктуур – мэhэйдиир.

Муңнаах – сордоох, эрэйдээх.

Муң – сор, эрэй

Муңатыйар – ытыы-соңуу эрэйин кэпсиир.

Мындыр – өйдөөх.

Мыраан – өрүс, үрэх эңэрин кыйа барар намыhах хайа.

Мэлийдэ – сүттэ.

Мэң –  киhи этигэр
хара, кугас бээтинэ

                    Н

Налыйар – чуумпурар утуйар.

Налыы –чычаас уулаах дэхси сир.

Намыын – на5ыл, холку, сымна5ас.

На5ыл – бытаан.

Нарын – намчы, кэрэ, уран.

Нөрүйэр – төбөтүн тоңхотор.

Нөңүө – туох эрэ кэлин өттө.

Нуhараң – чуумпу, сылаас.

Нэлэ5эр – киэң, аhа5ас.

                   О

Одуулаhар – уhуннук биир
сири көрөр.

Обот – аска ымсыырыы

Обургу – улахан со5ус

Ойдубут – кыратык алдьаммыт, тостубут,
быстыбыт.

Олоотуур – тула өттүн ыраа5ы  одуулаhар, көрөр.

Олох мас – олоппос.

Омоон – биллэр-биллибэт суол.

Оңкучах – умуhах.

Оргул – кымырда5ас уйата.

Очуос — үрдүк уhуктаах
таас хайалар

                    Ө

Өксүөн – хаардаах ардах.

Өлгөм – хойуу, элбэх.

Өлүк – өлбүт харамай.

Өмүрэр – соhуйан  хаhытыыр.

Өң — үүнүүлээх.

Өс киирбэх – барытын кырдьыктанан иhэр.

Өспүтэ – умуллубута.

Өhүөннээх –өстөммүтүн умнубат киhи.

                       С

Саадьа5ай – эриэн.

Сайа5ас – эйэ5эс.

Сандал – сырдаан, күндээрэн көстөр.

Санньыар – санаар5аабыт, мунчаарбыт
курдук.

Самнарда – кыайда, охтордо.

Саппа5ырар – мөлтүүр, хараңарар, эргэрэр

Саhар5а – сарсыарда халлаан сырдааhына.

Сибики – сурах, бэлиэ, чинчи.

Сиилээн – от үрэх.

Сиккиэр – сөрүүн, мөлтөх, чэпчэки тыал.

Силбэhэр – холбоhор,
сыстар.

Силлиэ – күүстээх ардахтаах, хаардаах
тыал.

Силэйэр – антах анньар.

Симириктиир- хара5ын симпэхтиир.

Симиир – киэргэтэр.

Сис  тыа–  ойуурдаах хайа.

Солотуу – кыhыл көмүhүнэн
сотуллубут.

Сө5өр – саллар.

Сутука – талах иирэ хатырыга.

Суорба – улахан, бөдөң таастар.

Сүллүгэс – киhи
тутарыгар сөптөөх  ыарахан мас, баалка.

Сүдү — улахан,улуу

Сүөкүүр – то5ор.

Сөhүөстэр – өйөнөр, ыйаастар.

Сыбыытыыр – элбэхтэ барар-кэлэр.

Сыгынах – силистэри түөрүллэн охтубут мас
төрдө.         

Сыдьаайар – сырдаан көстөр.

Сымара – улахан таас.

Сыhыы – киэң хону, толоон.

Сырсар – эккирэтэр.

Сэгэйбэхтиир – чэпчэкитик үктэнэн хаамар.

Сэдэх – а5ыйахта көстөр

Сэмэй – олус бэрээдэктээх, чуумпу киhи.

Сэнэх — үчүгэй со5ус. 

Сэргэх – барытын кірі-билэ сылдьар киґи.

Собул5а – охтон, ыалдьан өлбүт харамай  өлүгэ.

                    Т

Талыы – саамай.

Талба – мааны.

Тиңийэр, таңыйар
– тимири тыаhатар.

Тиэргэн – дьиэ таhа

Тобурах –  туорах курдук тоңмут хаар.

Толомон – бөдөң.

Томторук – торбоско ына5ы эмэн кэбиспэтин
диэн кэтэрдэр тэрил.

Тонуур — үргээн ылар.

Торолуйар – улаата турар

Төлөн – уот кытыастара.

Төрөл – бөдөң

Тунуйар – сыта тар5анар.

Туруулаhар – өчөhөр.

Тусаhа – күрүө иhэ.

Түбэhиэхчэ – толкуйдаабакка оңоруу

Түң-таң – сыыhа-халты

Түңкэтэх – ким да сылдьыбат сирэ, билсибэт
киhитэ

Тыйыс – кытаанах, тоңуй майгылаах киhи.

Тыллыыр — үңсэн биэрэр. 

Тэбэнэттээх – мэник, дьээбэлээх.

Тэлгэhэ – дьиэ иннэ.

Тэңкэ — үрдүк тииттээх арыы тыа.

Тэскилээтэ – куотта.

                 У

У5арыйар
– мөлтүүр, бүтэр.

Удьур5ай – хатыңңа лоппоччу үүнэр кытаанах
тэллэй

Уйан – сымна5ас, аhыныгас.

Уйар
– ыараханы тулуйар

Ула5а – орон истиэнэ диэки өттө.

Улахамсык – кими да бэйэтигэр тэңнээбэт.

Унньуй – уhун.

Уңуоргу – урэх анараа кытыла

Ур – ыалдьыбат искэн.

Ууннары – уhата сатыыр.

              
 Уо

Уол5амчы – уhуну-киэңи толкуйдаабат
киhи.

Уолуйар
– соґуйар, куттанар.

Уолук – таңаска моой төрдө.

Уорбалыыр
– итэ5эйбэт, сэрэхэччийэр.

Уор5а – сис өттө.

              
  Үө

Үөл – сииктээх мас.

Үөлэс – турба тахсар хайа5аhа.

Үөлээннээх – уруккуттан билсэр чугас киhи, до5ор.

Үөмэх – ыксарыта чугас-чугас турар.

Үөр – хамсыыр-харамай мустан сылдьара.

               
Ү

Үгэс — үйэлэргэ тутуhар
санаалара, туомнара,

Үүйэр
– баайар, тигэр.

Үмүрүк – ата5ын утары  үктээн хаамар.

Үскэл – улахан, бөдөң.

Үтүө — үчүгэй.

Үүтээн – кыра буор бала5ан.идэлэрэ.

 Х

Ха5ыс – тымныы, куруубай.

Халбарыйар
– сы5арыйар.

Хал5ан – аан.

Халдьаайы – алаас үрдүк өттө

Халтаң – чараас.

Халтай – туhата суох, мээнэ.

Хатар
– быаны өрөр.

Хатыйар
– ата5ынан олуйар.

Харалдьык – саас эрдэ хараарбыт сир.

Харгы – өрүс чычаарар сиригэр таас мэhэй.

Хардарыта – утарыта, төттөрү-таары.

Хаhаа – сүөhү хаайар
сир.

Холорук – эрийэр тыал.

Холумтан – оhох оло5о.

Хомо – өрүс чүөмпэлээх муңур салаата.

Хомо5ой – өйдөнүмтүө, уус-уран саңа.

Хоно5ор – олус көнө.

Хоңкуйар
– төбөтүн төңкөтөр.

Хоргус
– куттас.          

Хор5ойор
– саhар.

Хоторор – эти күөстэн хостуур

Хочо — үрэх, өрүс кытылын хонуута.

             Ч

Чабыр5ай – киhи хааhын үрдүнэн
сүүhүн уңуо5а.

Чакыр – сырдык, дьэңкир харах            

Чанчарык –
кирдээх, ньэрээхэ.

Чолбон – хотугу сулус.

Чопчу – оруобуна.

Чөрөйөр
– кулгаа5а тыаhы истэн
хоройор.

Чугуйар – кэннинэн тэйэр.

Чуңнуур – кэтээн көрөр.

Чыыбаайы – от, боруу арааhа.

Чээлэй – олус  күөх.

Чэң – истиэнэ мууhуруута.

Чэнчис – ыраас.

                  Ы

Ылааңы – сылаас күн.

Ыллык – синньигэс киhи, сүөhү хааман
таhаарбыт
суола.

Ыркый – хойуу бытархай титирик мастаах
ойуур.

Ытыйар – күүскэ булкуйар.

Ытырыктатар – куттанар.

Ыыс – хойуу буруо.

Ычык – хойуу ойуур.

               Э

Эгэлгэ –
араас.                                             

Э5ирийэр – салгыны түөһүн иhигэр ылар.

Элгээн – күөл.

Элэккэй – эйэ5эс,
кэпсэтинньэң.

Элэмэс – эриэн.

Эндэппэт – сыыспат.

Эниэ – намыhах сыыр.

Эндиргэ – кураанах үрдүк сир, сыыр.

Эмэх – мас эргэрэн, өлөн сымнаабыта.

Ээл-дээл – нэhиилэ. 

Эрдээх – харса
суох, хорсун

Эркин – истиэнэ.

 Туттуллубут
литература:

1. Буукубаар   
А.П.Колесова   Бичик 1994

2. Сыккыс      
У.Ф. Кондакова, У.Е. Леонтьева Бичик 2005

3. Саhар5а     
Л.В. Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1994

4. Ньургуhун  Л.В.
Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1997

5. Кустук       
Л.В. Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1996

6. Саха тылын
быhаарыылаах
кылгас тылдьыта                                       П.С.Афанасьев, П.С.
Слепцов, В.И. Лиханов уо.д.а.     редакцияларынан    Бичик 1994

.