Синоним зерттелуі

Языки народов зарубежных стран Европы, Азии, Африки | Филологический аспект №12 (20) Декабрь, 2016

УДК 811.512.122

Дата публикации 12.12.2016

Синонимияны зерттеу аспектісі

Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы

Аннотация: Мақалада синонимияны зерттеуге бағытталған отандық және шетелдік тіл біліміндегі теориялық қырларға талдау жасалып, жинақталады.
Ключевые слова: синоним, семантикалық қатынас, синонимдік қатынас, әлемнің тілдік бейнесі

Ғылыми парадигманың ауысуы тілдегі синонимия мен синонимдік құралдарды зерттеу бағытының өзгеруіне әкелді. Синонимдерді семантикалық талдаудың әртүрлі әдістері негізінде тілдік тұлғадағы синонимия құбылысы қоршаған әлемнің әртүрлі байланыстарын, сонымен қатар осы байланыстардан тек сәйкестік пен айырмашылықты ғана емес, ойды нақтылай отырып, сәйкес және бірегей белгілерді ажырататын адамзат ақыл-ойы қабілетін бейнелейді деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл синонимияның адамның танымдық, ойлау әрекетімен тығыз байланыстылығын көрсетеді. Сол себепті синонимияны анропоцентристік, яғни ұлттанымдық тұрғыдан қарастыру үлкен ғылыми нәтижеге қол жеткізуге жол ашады.
Антропоцентристік бағыттың бір саласы – лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану ғылымы лингвистикалық зерттеулердің жеке саласы ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Ол – философиялық антропология, мәдениеттану және тіл білімі принциптері мен ой-пікірлерінің тоғысуынан пайда болған тіл білімінің бір саласы. Қазіргі тіл білімінде пәнаралық тұрғыдан бағдар жасау лингвистикалық зерттеулер өзектілігінің өлшемі ретінде қабылданады. Құрылымдық тіл білімі шегінен шығып, жүйені негізге алатын тіл білімінен антропоцентристік тіл біліміне өту тіл ғылымының ақиқатты танудың жоғарғы сатысына көтерілгендігін білдіреді.
Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениет ара қатынасы мәселесін қарастырады. Бұл сала бойынша маңызды еңбек еткен В. Гумбольдт, Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанассьева, А.А. Потебня, Ф. Баос, Э. Сепир, Б. Уорф және т.б. ғалымдардың есімдерін атауға болады. Ф. Баос тіл мен мәдениеттің біріншілігін мәселе етіп қойып, біріншілікті мәдениетке берді. Сепир – Уорф лингвистикалық болжамы теориясына сәйкес тіл әлем бейнесін жасайды, ойлау ғана емес, сонымен қатар дүниетаным да әлемнің тілдік бейнесіне тәуелді. Шын мәнінде тіл сөйлерменнің танымдық әрекетіне үлкен әсерін тигізеді.
Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың баға жетпес құндылығы деп танылатын көзқарас өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени, өзгерістердің айнасы іспетті. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек лингвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б. нысанына айналып отыр. Ендігі кезекте лингвистика ғылымы да өзінің зерттеу обьектісін әлдеқайда кеңейте түсті. Лингвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты тіл білімі салаларын басқа ғылым салаларымен байланыста қарау – тіл ғылымындағы бүгінгі таңдағы негізгі бағыттарының бірі. Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын шынайы танудың бір жолы – тілдік таңбаларды, оны құрайтын элементтерді олардың мазмұндық жағы мен тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде қарау болса, екінші жолы – оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз байланыста қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда, тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық жүйе) ақиқат өмірді, ойлау мен тілді ұштастыратын категория ретінде танылады.
Осы айтылғандармен байланысты бағыттар бүгінгі күннің жаңалығы болғанымен, бұлардың жекелеген мәселелерді қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов еңбектерінде кездеседі. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының ғылыми теориялық алғышарттары Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, М. Копыленко, Ж. Манкееваның зерттеулерінде жасалды. Сондай-ақ Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев, С. Омарбеков, Н. Уәли, Б. Қалиев, Т. Жанұзақов, Б. Әбілқасымов т.б. ғалымдардың жүйеленген, талданған материалдарында этностың материалдық, рухани мәдениетіне байланысты аса мол деректер жинақталған.
Әлемнің концептуалды және тілдік бейнесіндегі синонимия. Синонимия құбылысын танымдық тұрғыдан қарастыру оның концептуалдық деңгейдегі табиғатын ашуға көмектеседі. М.В. Никитинаның пікірін қоштай отырып, синонимия құбылысының табиғаты синонимдерді анықтау, олардың арасындағы семантикалық ерекшеліктерді анықтаудан ғана тұрмайды, сонымен қатар сол ерекшеліктер пайда болатын жағдайды анықтаумен де тығыз байланысты [1, 451 б.].
Лексикалық синонимдік қатарлар тіл құрылымының, коммуникативтік жүйесінің ерекшеліктерін бейнелей отырып, әлем бейнесін көріністейтін әлемнің тілдік бейнесі мен әлемнің концептуалдық бейнесін жасауға қатысады. Қазіргі тіл ғылымы оларды тек кең пайдаланып қана қоймайды, сонымен қатар классикалық дәстүрлі тіл білімін жаңа ғылыми парадигмаға шығарады.
Әлем бейнесі ұғымы тіл біліміне тіл табиғаты динамикалық жүйе ретінде қарайтын үрдіспен бірге келді. Бұл көзқарас бойынша, тіл орталығында адам тұрады, тіл адам психикасы құбылысы мен менталитетінің қоршаған ортамен қарым-қатынасы тұрғысынан қарастырады. Әлем бейнесі – нақты қоғамдық сана мен танымдық әрекеттің нәтижесі.
Синонимия тіл туралы ғылымның бөлшегі ретінде жалпы ғылыми парадигмаларда қарастырыла алады.
Жүйелі-құрылымдық принцип негізінде лексиканы ақиқаттың жүйелі-құрылымдық түсінігінің бөлшегі ретінде қарастыру ХІХ ортасы мен ХХ ғасырдың басында И.А. Бодуэн де Куртенэ, Ф.Ф. Фортунатов, Ф. де Соссюр еңбектерінен бастау алады.
Жалпы тіл білімінде синоним сөздерге жан-жақты талдау жасалып, анықтама беріліп келеді. Синоним сөздерді олардың зерттеу әдістерін анықтауда синонимдік қатардың шегі, жіктеу принциптерін қарастыруда бірізді көзқарас қалыптаспаған. Синонимияны түрлі аспектіде қарастырудың маңыздылығы туралы М.В.Никитин, А.А. Брагина, Л.А.Новиков еңбектерінде айтылып жүр. Синонимдерді түрлі аспектіде анықтау мен зерттеу, біздің ойымызша, сөздің лексикалық мағынасының түрлі аспектіде зерттелуімен тығыз байланысты. Мысалы, 1) лексикалық мағынаның сигнификативтік аспектісі, мұнда синонимдер – бірдей ұғымды білдіретін және ұқсас немесе мағынасы жақын сөздер деп анықталады; 2) лексикалық мағынаның функционалды аспектісі бойынша синонимдер бір-бірін өзара толық немесе жартылай ауыстыра алатын сөздер болып табылады. Бұл анықтама А.И.Смирницкий, Ю.Д.Апресян, т.б. еңбектерінде көрініс тапқан; 3) лексикалық мағынаның денотативті аспектісі негізінде синонимдер – бір құбылысты немесе шынайы өмірдегі затты білдіретін сөздер деп анықтаған Н.М.Шанский т.б. Осы үш аспектіде қарастыру барысындағы синонимдер дефинициясы бір-бірін жоққа шығармай, олар бірін-бірі толықтырып тұр.
Синонимия – тілдік бірліктердің семантикалық қатынасының жүйесі. Бұл тілдік қатынаста синоним сөздердің сөйлеуде өзара алмасуы олардың белсенділігіне тәуелді бола отырып, денотативті-референтті және сигнификативті ұқсастығы негізінде жүзеге асады. Сонымен синоним сөздер – бір ғана ұғымды түрлі қырынан анықтайтын, мағына жағынан кең немесе жақын; бір-бірінен дифференциалды мағынасы бойынша ғана ажыратылатын, сөйлеуде бір-бірін алмастыратын сөздер жатады.
Ю.Д. Апресян синонимияны жүйелі-құрылымдық лингвистика тұрғысынан қарастыра келе, сөздер мен фразеологизмдердің синонимділігінің үш критерийін көрсетеді:
1) мағынасының толық сәйкес келуі;
2) белсенді семантикалық валенттілік санының бірдейлігі;
3) бір ғана сөз табына жатуы [2, 223 б.].
Осы критерийлер негізінде синоним сөздіктер жасалып келеді. Орыс тіл білімінде сөздікке енетін синоним сөздердің саны мен құрамы сөздікті құрастырушылардың мақсатына сай жасалады, сонымен бірге сөздіктің міндетіне байланысты жасалады. Синоним сөздіктер, мысалы, синонимдердің түрлі ерекшеліктерін (семантикалық, тіркесімділік, стилистикалық) көрсетуге бағытталған сөздіктерде синонимдік қатардың саны мен құрамына аз сөз енеді. Ал практикалық бағыттағы сөздіктерде «мәтін құрап отырған адамға көмектесу мақсатында, қайталаушылыққа жол бермеу үшін, белгілі бір фразаны қосымша реңкпен байыта түсу себепті» синонимдік қатар барынша толық беріледі. Солай болған күнде де синонимдік қатарлардың құрамы мен санын бір де бір сөздік толық қанды бере алмайды, себебі шынайы өмірдегі сөйлеу тәжірибесіндегі синонимдер сәйкес келе бермейді.
Сонымен, синонимдік қатынасты былайша анықтауға болады: ақиқат болмыстағы бірдей құбылысты білдіріп, оны түрлі жағынан сипаттайды (денотативті сипат), синонимдік қатардағы барлық мүшелерге бірдей, ортақ белгілерінің әртүрлілігін көрсететін, стилистикалық, экспрессивті реңктерінің айырмашылықтарын; айтушының немесе жазушының белгілі бір құбылыстың жалпы және диффренциалды белгілерін жандандыруға көмектеседі; синонимдік мағынасы жақын, бір синоним арқылы екіншісінің мағынасын түсіндіруге болады (сигнификативnі сипат), сонымен бірге, бірінің орнына бірін ауыстыруға келеді (функционалды сипат).
Синонимдерді анықтау синонимдік қатардың санына байланысты. Синонимдік қатар – «лексикалық топ, оған кіретін мүшелер лексикалық мағына жағынан топтасады, мағынаның дифференциалды компоненті арқылы ажыратылады».
Синонимдік қатарға енетін сөздер негізгі, тірек сөз – доминант төңірегінде топтастырылады, қалған сөздер одан эмоциялық, экспрессивтік, стилистикалық, т.б. мағыналық бояулары жағынан ерекшеленеді. Бұл көзқарасты Ш. Балли (1961), А.А. Уфимцева (1967), Л.И. Омельченко (1969), О.И. Блинова (1972), Е.И. Путятина (1979), В.А. Гречко (1987) сияқты ғалымдар ұстанады.
Синонимдік қатарға қандай сөздерді ендіру керек деген мәселенің өзі кейде дау туғызады. Синонимдік қатар – синхрондық құбылыс, сондықтан көптеген ғалымдар көнерген сөздер мен диалектизмдерді синтаксистік қатарға ендірмеу керек деп біледі (В.А.Гречко; К.С.Горбачевич). Алайда бұған қарама-қарсы пікірлер де ұшырасады – көнерген сөздер де, жаңа сөздер де, диалект сөздер де, қарапайым және жаргон сөздер де синонимдік қатар құрайды (Л.М.Васильев, А.А.Брагина).
Біз де соңғы пікірге қосыламыз, егер ол сөздер көркем шығармалар арқылы оқырман қауымға таныс болған жағдайда, көнерген, диалект сөздер синонимдік қатарға енеді.
З.Д. Папова мен И.А. Стернин синоним сөздердің дамып, сөздік қорды байытудың 3 қайнар көзі бар дейді:
1) түрлі сөзжасамдық тәсіл арқылы;
2) диалект сөздер арқылы;
3) кірме сөздер арқылы [3, 22-23 бб.].
Ә. Болғанбаев синонимдердің пайда болу себептері әлі күнге тіл білімінде айқындалған мәселе емес екенін, орыс тіліндегі синонимдердің пайда болуы туралы пікірлердің бір ізді еместігін айта келе, қолға жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ тіліндегі лексикалық синонимдердің пайда болуының өзіндік мынадай тиімді жолдарын атап көрсетеді:
1. Көп мағыналы сөздер арқылы толығады.
2. Сөз тудыру тәсілдері арқылы жасалады.
3. Кірме сөздер арқылы пайда болады.
4. Диалектизмдердің есебінен көбейеді.
5. Фразалық тіркестер мен жеке сөздерді алмастыру арқылы жасалады.
6. Сөз мағыналарын ауыстырып қолдану арқылы молайады.
7. Эвфемизмдер арқылы өседі, өнеді [4, 95 б.].
Сонымен бірге синонимдерді тілде пайда болу себептері бар. Көптеген зерттеушілер бір ғана ұғымды тілдегі бірнеше сөздермен атау олардың қызметіне де байланысты деп біледі (Н.М.Шанский, Л.А.Новиков).
Ш. Балли синонимдердің пайда болуын адамзат ойлауының ерекшеліктерімен, оның эмоциясымен, оның коммуникативті қажеттілігімен байланысты, яғни адамзат факторымен байланысты қарастырған болатын. Енді бір ғалымдар тобы жаңа синонимдердің тілде қалыптасуын адамдардың ойын нақты жеткізу қажеттілігінен, экспрессияның қажеттілігінен, заттың жаңа белгілерін бөліп көрстеуге ұмтылуымен, яғни адамның танымдық әрекетімен байланыстырады (В.А.Серебренников, Т.А.Зуева, Н.В.Акимова, И.В.Фомина, И.Д.Фришберг).
М.П. Одинцова адамның төмендегідей танымдық-коммуникативтік қажеттіліктерін сипаттайды:
1) «ұқсастыра отырып, ажырату»;
2) «ажырата отырып, ұқсастыру»;
3) «адамның эстетикалық қажеттілігінен бір нәрсе туралы айтқанда жай ғана емес, сезіммен, үйлесімділікпен, бейнелі түрде айту керек»;
4) «синонимдер адамның лебізіне сезімін күшейте, ұлғайта түсіп, эмоционалды реңкін, эмоционалды мазмұнын қоса түседі»;
5) синонимдер арқылы «белгілі бір коммуникативті эффектке қол жеткізуге болады, адресатқа әртүрлі әсер етуге болады: қарым-қатынаста тұрған серіктесімен жылы немесе қатаң сөйлесе алады, серітесін өзіне тартып немес өзінен жирендіре алады, серіктесін істі салмақты қабылдауына немес ойынға, қалжыңға айналдыра алады» [5, 47 б.].
Қорыта келгенде, синонимияны зерттеу қоғам өмірінің тарихи, мәдени, әлеуметтік, экономикалық және т.с.с. жағдайларымен, олардың тілде көрініс табуымен тікелей байланысты.

---

Список литературы

1. Никитин М.В. Курс лингвистической семантики. Спб., 1996.
2. Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. – Москва: Наука, 1974. – 470 с.
3. Попова З.Д. Язык и национальная картина мира / З.Д.Попова, И.А.Стернин.- Воронеж, 2003.
4. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 336 б.
5. Одинцова М.П. Доминантное звено в синонимическом ряду // Слово в системе и тексте. Новосибирск, 1988. С. 46-49.

← Предыдущая статьяОсобенности репрезентации художественного концепта дом в романе Ш. Бронте «Джейн Эйр»

Следующая статья →К вопросам обучения профессионально-ориентированному иностранному языку

Қазақ тіліндегі синонимдердің зерттелуі

• Жоспар
• Кіріспе
• Қолданылған әдебиеттер

Жоспар.

  І.
Кіріспе … … … … … … … … … … … … … … … … … ..
… 3-5

   ІІ. Негізгі бөлім

 1)   Синонимдік қатар және оның зерттелуі … … … … … … .. …6-
9
2)   Синонимдерді қолданудың тәсілдері,
пайда болу жолдары
… … … … … … … … … … … … … … … .10-15
3) Ж. Нәжімеденов шығармаларындағы
қосарланған
синонимдер … … … … … … . … … … … … … … 16-25

ІІІ.
Қорытынды … … … … … … .. … … … … … … … … … 26-27
 Пайдаланылған
әдебиеттер … … … … … … . … … … … … … …28

                Кіріспе
Кейбір сөздер өзінің ерекше нақты мағынаға ие болумен қатар,
кейде басқа бір сөздермен ұқсас мағынада болады. Бұл ұқсастық кей жағдайда
өте жақын, ал кейде жақындығы азайып, тіпті тек қана стильдік болуы мүмкін.
Бұлар әртүрлі дыбысталатын болғандықтан олардың өзара ұқсастығы материалдық
жағынан емес, тек мағыналық жағынан, ұғым бірлігінен білінеді.
Жалпы белгілі бір тілдің лексикасында мүлде бір мағынада
айтылатын екі немесе бірнеше сөз жоқ; сондықтан бұл сөздердің ұқсастығы
абсалюттік ұқсастық деуге болмайды.
Синоним туралы сөз еткенде қазақ тілі оқулықтарында мынадай
жалпылама анықтама беріледі: мағыналары бір-біріне жақын бірнеше сөздерді
синонимдер дейміз. Бірақ, синоним туралы сипаттама мұнымен бітпейді.
Тереңірек зерттей келе синонимнің қызық құбылыс, тілдік байлық екенін
аңғаруға болады. Синоним тек қазақ тіліне тән құбылыс емес. Жер жүзінде
қанша тіл болса, солардың барлығында да мағына жағынан бір-біріне ұқсас,
мәндес сөздер кездеседі. Ендеше, тілдегі синонимдер – сөз қорының асыл
қазынасы. Әрбір тілдің қандай дәрежеде дамып жетілгендігі, оның байлығы мен
оралымдығы синонимдердің молдығы арқылы көрінеді. Біздің ана тіліміз, төл
тіліміз – қазақ тілінің де орасан бай тіл екенін өзімізден басқа, шетелдік
тілтанушылар да мойындаған.
Мысалы, орыс ғалымдары В.В.Радлов “Қазақтың тілі жатық та шешен, әрі
өткір” десе, М. Мелиаранский “Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза,
әрі ең бай тіл ” дейді. Ал туған тілін ту ғып көтерген ақын Мағжан Жұмабаев
болса “Қазақтың сары даласы да кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі
тілдерінің ішінде қазақ тілінен байлығы оралымды, терең тіл жоқ ” дейді.
Әдетте тіл байлығы дегенде сөз қорының молдығын түсінеміз. Сол мол
дүниенең көрінісі синонимдер арқылы танылып, білінеді. Синонимдердің
тілдегі мәнді қызметі, сөз жоқ , сөз өнерімен,
шығармашылықпен тығыз байланысты. Бұл екеуін біріне бірін ажыратып бөлуге
әсте болмайды.
Синонимдердің тілдегі мән-мағынасын, сыр-сипатын, қолдану
тәсілін нақты мысалмен тап болып, дәл айтқан Ахмет Байтұрсыновтан бұрын
қазақта ешкім болған жоқ. Ол былай дейді: “Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін
білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу
деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді тандап ала білуді және сол
сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі
қазақ ортасының бәріне бірдей ортақ мүлік болғанымен, бәрі бірдей
пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады.,өзінше тұтынады.”
Синоним сөздер – кез-келген тілдің қаншалықты дамығанын, оның
оралымдылығын көрсететін сөз байлығының құнарлы бір саласы. Сонымен қатар
ол әр халықтың ұлттық ерекшелігін де танытады. Сөз логикалық дәлдігімен,
ойлаған ойдың ренктерін өз бояуымен нақтылы көрсете алса ғана мәнерлі
сипатқа ие болады. Мазмұн мен мақсатқа сайма-сай лайықтап алынған сөздер
ғана мәнерлі деп танылады. Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы – тілдегі
синонимдерді қыбын тауып орнымен үйлестіріп жұмсай білуде. Дикторға белгілі
бір тексті дауыс ырғағымен әлденеше құбылтып мәнерлі түрде оқып беру
қандайлық қажет болса, сөйлеуші мен жазушыға да синонимдердің реңктерін
айқын ажыратып, тап бастырып дәл қолдана білу де соншалықты қажет. Ана
тілінің синонимдер байлығын еркін білу – өз ойыңды соншалықты дәлме-дәл
етіп жеткізе алу деген сөз.
Қазіргі кезде тіліміздегі синонимдер мән-мағынасы мен қолдану
аясына қарай сала-салаға бөлініп, саралана бастады. Бірақ бүтіндей бір-
біріне жігі ажырап бітті деп әзірге айту қиын. Қазақ тілінің синонимдері
саны көлемі жағынан да, синонимдік қатарлардың молшылығы жағынан да өте
бай. Бір ұғымды білдіру үшін кейде 20-30 синоним сөз қолданыла береді.
Синонимдердің қолданылу өрісі өте кең, сөйлегенде, жазғанда белгілі бір
ойды сегіз саққа жүгіртіп, тілді соншалықты оралымды етеді. Әр адамның
ойлаған нысаналы мақсатына, көңіл-күйі көзқарасының әуеніне қарай айтайын
деген пікірін басқа кісілерге нақтылы, дәл әрі көркем етіп жеткізуде
синонимдердің атқаратын қызметі соншама үлкен.
Қазақ тілі синонимдерінің жан-жақты зерттеле бастағанына 40
жылдай уақыт өтіпті. Осы мезгілдің ішінде лексикалық синонимдер жайында бір
докторлық, төрт кандидаттық диссертация қорғалыпты. Бірнеше монографиялық
еңбек баспадан шыққан. Ерілі –уақыты мақалалар да жарияланып жатыр. Ал
синонимдер сөздігі үш рет жарық көрген. Бірақ бұған қарап бізге синонимдер
мәселесі түбегейлі зерттеліп бітті деген бір жақты қорытынды жасауға
болмайды. Сондықтан, мына шағын ізденуіміз осы зерттеулердің жалғасы
іспетті болсын.

                          Негізгі бөлім
1) Синоним, синонимдік қатар және оның зерттелуі
XVIIІ ғасырда өмір сүрген француз ғалымы Д. Аланбер: Түптеп
келгенде, бірінің қызметін бірі мүлтіксіз атқаратын синонимдер әсте
болмайды. Синонимдік қатардың әрқайсысы бір ұғымның мәнін толық жеткізе
алады деп мойындаудың өзі бір ғана тілде екі бірдей тілдің қаз-қатар өмір
сүруін мойындаумен бара-бар — деп түйген еді. Ал орыс ғалымы Д.И.Фонвизин:
Бір мағыналы сөздер өмірде тіптен кездеспейді. Егер он шақты не одан да
көбірек сөздер бір ғана идеяны білдірген болса, онда одан өткен сорақы
байлық болмас еді — деген еді. Ендеше синонимдер бір мағынаны білдіретін
сөздер емес, мағынасы бір-біріне жақын, мәндес сөздер екен. Мұндай сөздер
синонимдік қатар түзеді. Яғни, белгілі бір ұғымды білдіретін мәндес
сөздердің топтамасын синонимдік қатар дейміз. Әрбір қатарда бір сөз басқа
синонимдерге қарағанда басым айтылып, басқа сөздерді өзінің төңірегіне
топтауға негіз болады. Ондай сөздер тіркес сөз (даминант) немесе басым
синоним деп аталады. Басым синоним болатын сөздер өзінің негізгі
мағынасында ғана келуге тиіс. Тіркес сөз әрбір қатарға енетін сөздердің әр
түрлі мағыналық, стильдік, қолданылу ерекшеліктеріне қарай таңдалып
алынады.
Мысалы, мықты сөзінің мынадай синонимдері бар: берік, күшті,
қуатты, әулетті, қарулы. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөздер мына тіркестерде
қолданылады: күшті ағыс, берік ағаш, мықты шеге, қуатты электростанция.
Бірақ бұл топтағы сөздер әр уақытта бірінің орнына бірі қолданыла бермейді.
Мысалы, күшті, қатты дегендер ағыс деген сөзбен тіркесіп, күшті ағыс, қатты
ағыс делінсе, ол қатардағы басқа сөздер бұған келмейді, қуатты ағыс,
әулетті ағыс деп айтылмайды. Әулетті, қарулы, қуатты деген сөздер әдеби
тілде синоним ретінде жиі қолданылады. Бұл синонимдік қатардағы сөздер де
әрқашан конкретті жағдайды, логикалық байланысты талап етіп, айтушының
стиліне сай болып отырады.
Синоним сөздердің мағыналық бірлестігі – сол сөздердің негізгі
мағыналарының жақындығында деп айтқан болатынбыз. Бірақ бұл жақындық
әрдайым синоним бола бермейді. Мысалы, кеңірдек және өңеш, сондай-ақ, ағаш
және отын деген сөздер мағыналық байланысы жағынан бір-біріне жақын. Өңешін
созды деген тіркестегі өңеш сөздің орнына кеңірдек деген сөзді қойып,
кеңірдегін созды деп айта беруге болады. Бірақ бұл екі сөздің заттық
мағынасы екі басқа екені белгілі. Кеңірдек-дем алыс мүшесі, өңеш-ас
өткізетін мүше .
Сол сияқты отын бұтады деген тіркестің орнына ағаш бұтады деп
айтуға болады. Мұнда отын, ағаш деген сөздер синоним болып тұр.
Сөйтіп, кез-келген бір тектес немесе мағыналары жақын сөздер
синоним бола бермейді екен. Ендеше, синонимдер басқа сөздермен байланыс
жасаған кезде, олардың мағына бірлестігінің белгілі бір шегі болады, оны
біз бір сөздердің синонимдік мағына шегі дейміз.
Синонимдік қатарлардың түрлері туралы көптеген пікірлер бар.
Біреулер оны пысықтау синонимі, жанрлық синоним, экспрессивті синоним деп
бөлсе, енді бір ғалымдар мүлде басқаша етіп, сөз топтарының ыңғайына қарай,
есім сөздік синоним, етістік синоним деп бөледі. Ал “Қазіргі қазақ тілі”
оқулығының авторлары тіл білімі ғалымдары Кеңесбаев пен Мұсабаев мынадай үш
топқа бөледі:
1) эмоциялық мән беретін синонимдер;
2) әлеуметтік ренктерді білдіретін синонимдер;
3) логикалық мәнді синонимдер.
Енді осы үш топ туралы біраз сөз қозғайық.
І . Эмоциялық мән беретін синонимдер.
Кейбір синонимдік сөздер негізгі тұрақты мағынасына сүйене отырып, тек
қана эмоциялық мән береді. Мысалы, келбет, мүсін деген сөздер жағымды мәнді
білдіреді, сондықтан олар үнемі жақсы оңды деген сияқты сөздермен
тіркеседі. Ал ұсқын деген сөз жаратпаушылық көзқараста қолданылады. Мысасы,
келбеті өте жақсы, мүсіні келісті деген тіркестер ұсқыны жаман екен деген
сөздерге қарама-қарсы қойылады. Сөйтіп, синоним сөздердің арасынан
мағыналары эмоциялы-экспрессивтік мәнді білдіретін бір қатар синонимдік
топтар құралады.
Бұл топқа тек әдеби сөздер ғана еніп қоймайды, сонымен қатар
жақтырмаған міңез-құлықты айтатын ойды білдіруде қолданылатын сөйлеу
тіліндегі сөздер де кіреді. Мысасы, сораптау деген сөздің ұнатпау мәні өз-
өзінен байқалып тұр. Шай ішіп отыр деген жай хабардың орнына шайды сораптап
отыр десек, бұл сөйлем арқылы біреуді жақтырмай, айыптай айтқан ойды
түсінеміз. Сонымен, қазіргі қазақ тілінде эмоциялық мән беретін сөздердің
синонимдік қатары бар.
2) Әлеуметтік ренктерді білдіретін синоним сөздер.

Синонимдердің ішінде кейбір сөздер тек белгілі әлеуметтік топқа
байланысты қолданылады. Бұл синонимдердің айырмашылығы топтық қоғамның
түрлі ерекшеліктерінен барып шығады. Мысалы, қазіргі қазақ тілінде бала,
жігіт, азамат, байбатша, мырза деген сияқты сөздер бар. Байбатша мен мырза
сөздерінің бұрынғы билеуші тапқа тән екендігін осы сөздердің өзі-ақ
көрсетіп тұр.
Синоним болатын сөздердің кейбіреулерінде әсірлемей-ақ, өзінің
негізгі
лексикалық мағынасы арқылы қандай әлеуметтік топтарға тиісті екенін біл-

діргенде, оған айтушының
көзқарасы қандай екенін де көрсетеді. Мысалы, Мынау бір байбатша ғой! деген
сөйлемде байбатша сөзін біреуге мензеу айтқанда, мүмкін ол адам шын
мағынасындағы байбатша емес, қана оның айтушыға бір мінезі ұнамағандықтан,
айыптауы да мүмкін. Сөйтіп, айтушының көзқарасын бір ғана байбатша сөзі
түсіндіріп тұрған сияқты болады. Сонымен, жеке құбылыстардың жойылуымен
байланысты кейбір синонимдер ұмытылып, өз дәуірінде ғана өмір сүріп, бара-
бара көнеріп, тарихизмге айналады.
3)Логикалық мәнді синонимдер.
Бұл топқа жататын синонимдер сөз мағынасының логикалық жағын баса
білдіреді де, тура мағыналық қажеттіліктен гөрі эстетикалық қажеттілікті
өтеу үшін жиі қолданылады. Мысалы, қораға түскен қасқырды сойылмен соқты.
Бұл мысалда соқты деген етістік жай ғана хабарлап айтылып тұр, сондықтан ол
тындаушыға ерекше әсер ете алмайды. Егер соқты деген етістіктің басқа
контексте келген жерін қарасақ, онда оның логикалық реңін онай табуға
болады. Мысасы, Боран үш күн ұдайы соқты деген сөйлемде біз тек үш күн
болған боранды біліп қана қоймай, оның үздіксіз ұйтқып соғып тұрғанын
түсінеміз. Яғни, мұнда синоним семантикасының логикалық әсірелеу жағы
айқын көрініп тұр.
Бұл сияқты синоним сөздер тобы көбінесе айтуға байланысты.
Мысалы, Ашулы шал таяғын ала жүгірді деген сөйлемнің екі түрлі мағынасы
бар. Бірінші, ашулы шал таяғын алып, бір жаққа жүгіріп кеткенін білдірсе,
екінші ашулы шал біреуге таяғын кезенді дегенді білдіріп тұр. Ендеше бұл
сөздердің мағынасы айтушының интонациясынан анықталады немесе нақтылы
жағдайды суреттейтін жалпы сарын арқылы беріледі.
Осы көрсетілген синонимдік қатар тобына эпитет ретінде қолдану
тән болғандықтан, олардың көпшілік жағдайды сын есіммен берілетітін айтып
өту қажет.
Синонимдік қатардың стильдік ерекшеліктеріне де баса назар
аудару керек. Синонимдердің бұл ерекшеліктері әр түрлі жолмен беріледі.
Олар әдеби, сөйлеу тілдерінің ерекшеліктерімен де, сол сияқты,
диалектизмдермен де, лексиканың әр алуан түрлерімен де берілуі мүмкін.
Алайда бұл топтағы синоним сөздерді анықтайтын ол синонимдердің нақтылы
тіркесуі мен олардың стилистикада практикалық қолданылуы болып есептеледі.
Көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда, синонимиканың маңызы өте
зор, сондықтан мұнда көркем әдебиеттің түрлі жанрын білдіретін әр текті
сөздер кездеседі.
Егер іс-қағаздарда, көбіне құрғақ стандарттық стиль
қолданылатын болса, көркем әдебиетке көтеріңкі, эмоциялық мәні бар стиль
тән.

    2) Синонимдерді қолданудың мақсаттары мен пайда болу жолдары
Сөйлеу тілінде немесе әдеби тілінде, прозада болсын, поэзияда
болсын синоним сөздер әр түрлі кейіпте қолданылады. Оларды қолданудың
мынадай тәсілдері бар:
1)Алдындағы сөйлемде немесе қатар тұрған тексте бір рет сөзді
қайталамас үшін оны басқасымен алмастырады. Мысалы, Қаладан қашық тұратын
ауылға бәрі қат, бәрі зәру деген мысалдағы қат, зәру деген сөздер
синонимдер.
2)Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету
үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ынғайласып та
тұра берді. Мысалы: Бет көрсе, жүз ұялады. Қауіп бар жерде қатер бар.
3)Белгілі бір ұғымды әр жақтан толық сипаттап беру үшін екі немесе үш-
төрт синоним сөз қатарынан қолданылады. Мысалы: Майлыбайдың уысындағы
күміке өзді-өзі таласып, қырылысып, төбелесіп, өліп қала жаздады. Мұнда
қатар қолданылған синонимдер бір-бірінің мағынасын толықтырып тұрады.
Біреуіндегі кемшін мағыналық, стильдік реңк басқаларынан табылып, бүтін бір
ұғым әр түрлі белгілерімен жан-жақты алып көрсетеді.
4)Тілдегі синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап
та қолданғанымыз сияқты, бұларды қосарлап та пайдалануға да болады. Мысалы:
күш-қуат, құрбы-құрдас, ар-ұят, аман-сау, үлгі-өнеге, азып-тозу, қорқытып-
үркіту, т.б. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың бұрынғы жеке
мағыналары абстракцияланып (яғни жалпыға айналып), білдіретін ұғымның
көлемі кеңейеді. Мұндағы күрделі ұғым екі сөздің дара мағыналарының
жиынтығынан шығады. Мәселен, үлгі-өнеге деген қос сөз барлық жақсы қасиетті
жинақтап тұрған болса, азып-тозу деген сөз барлық күгізелушілік пен
жетімсіздікті топтастырып тұр. Тілдегі синоним болып жұмсалатын жеке сөз
атаулардың бәрі бірдей толғаусыз қосарлана бермейді. Бұлардың ішінде де
талай заманнан бері жұпталып айтылып, тиянақталған, мағына жағынан да,
көркемдік мәні жағынан да аз да болса ерекшеліктері барлары ғана қосарланып
қолданылады деп ұғу керек.
5)Қазақ тілінде мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысымен
анықтап, мағынасын күшейтеді. Мұндай сөз қолданысын тіл білімінде пленазм
немесе плеонастикалық синтагма дейді. Мысалы: кең байтақ жер, айдын шалқар
көл, заңғар биік тау, зәулім биік үй, т.б.
Плеоназм немесе плеонастық сөздер дегеніміз – бір мағынадағы екі
сөздің қатар қолданысы. Әдетте тіл білімінде плеоназм (ол периссология деп
те аталады) құбылысын тілдегі басы артықтық деп таниды. Бірақ бұл жердегі
басы артықтық абсолюттік емес, яғни плеоназм белгілі бір стильдік не
мағыналық қызмет атқарғанда ғана тілде орнайды. Мұндай қызмет атқармаса,
тіл нағыз басы артық дүниені көтермейтіндіктен, плеонастық қатарлар
түзілмейді… Мысалы, соқыр мағынасындағы парсының көр сөзі мен қазақтың
осы ұғымдағы соқыр сөзі не мүлде көрмейтін, тас қараңғы соқыр деген
қосымша реңк ұстап тұр.
Синонимдерді жекелеп, жалғыз-жарымдап жұмсаудан гөрі плеонастикалық
тәсілімен жұптап қолдану әлдеқайда мәнерлі болып ұғынылады. Мәселен, байтақ
жер дегеннен гөрі ұлан байтақ жер деп айту әлдеқайда күштірек мән туғызады.
6)Синонимдер тек жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де
кездеседі. Көңілдегі көрікті ойды сөзбен кестелеп айтып беру үшін
фразалық тіркестер де тілде орасан зор қызмет атқарады. Мысалы, Кеңес
армиясы 1945 жылы неміс басқыншыларын талқандады деген сөйлемдегі
талқандады деген сөздің орнына жермен-жексен етті, күлін көкке ұшырды
десек, сөзіміз әлдеқайда күшті шыққан болар еді. Сондай-ақ екі синоним
сөздің қатар қолданылған тәрізді мағына жағынан өте жақын екі фразалық
тіркестерде қазқатар жұмсала береді. Мысалы: Бармақ шайнап, сан соғып,
құсамен өткен өмір ғой бұл да бір (Қ.Жұмаділов). Темір жолды болат жол,
күрішті ақ маржан, сыр маржан деп қолданылады.
7)Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен
фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады. Мысалы:
жалыққан жанның бәрі де оған ат үсті, асығыс жауап берді. Гүлнаш апай
ақтарылмады, шешіліп сыр жармады. Ел-жұрты, халқы мен ата-анасын көреді
(Батырлар жырынан). Осында синонимдер жеке сөз ретінде де, қосарланып та
қолданысқа енген.
8)Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі – парафраза. Мұны кейде
перифраза деп те атайды. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп, яғни
бір заттың белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде немесе соған
ерекше назар аударту мақсатында қолданылады. Мәселен, Күләш деудің орнына
қазақтың бұлбұл әншісі, М. Әуезов деудің орнына “Абай жолы” раманының
авторы деп қолдануға болады. Жоғарыдағы М.Әуезовтің шығармасынан алынған
үзіндіде жазушы Абай деудің орнына бірде ұлы жан, бірде ұлы кеуде, бірде
игілік өмір, бірде зәулім өскен алып шынар деп парафраза тәсілімен ерекше
назар аудартқызып отырады.
9)Мағынасы жағымсыз сөздердің мәнін тындаушыларға жұмсартып айту
тәсілін тіл білімінде эвфемизм деп атайды. Бұл да тіл мәдениетінің бір
тәсілі болып саналады. Осындай тәсілді пайдалану да синонимдерді қолданудың
бір жолы болып табылады. Әсіресе сөз қолданыстың эвфемизмдердің негізгі
мәні сыпайылаумен байланысты. Мәселен, өсек-аяң дегеннің орнына сымсыз
телефон, ұзын құлақ деп, өсекші дегеннің орнына жеңіл ауыз деп, пара
дегеннің орнына ауыз бастырық, заңсыз сыйлық деп қолдануға болады.

Тіліміздегі синонимдер қандай жолдармен пайда болып, дамиды деген мәселеде
оның мынадай жолдары анықталған.
1) Мәндес сөздер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған: көз-бұлақ-
бастау-қайнар.
2) Әр түрлі аффикстер арқылы біріктіру, қосарлау арқылы, яғни сөзжасам
тәсілі арқылы тілімізде көптеген синонимдер пайда болған: ақылды-есті;
сүтті-құнарлы; әлсіз-жарамсыз; еңбекақы-жалақы; қанішер-қаныпезер; жоқ-
жітік-кедей-кепшік; зым-зия-ұшты-күйлі, т.б.
3) Кірме сөздер арқылы да синонимдер пайда болған: ақиқат (хәқиқат)
–шындық (араб сөздері арқылы); шәкірт (шагрид) –оқушы (парсы сөздері
арқылы).
4) Синонимдер диалектизмдер есебінен де көбейген: сым-шалбар, ақудай-
айналайын, т.б.
5) Синонимдер фразалық тіркестер арқылы дамыған. Мысалы: еті тірі-пысық;
қырғи қабақ-өш, араз, т.б.
6) Табу мен эвфемизмдер есебінен де тіліміздегі синонимдер молайған:
қолды болу-ұрланған, аяғы ауыр-жүкті, дүние салды-өлді, қайтыс болды,
т.б.
Профессор Ф. Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер
атты еңбегінде қазіргі қазақ тілінің лексикасына қатысты сын есім
синонимдердің басты-басты ерекшеліктері қарастырылып, олардың жасалу
жолдары кеңінен сөз болады. Сын есім синонимдердің жасалу жолдарының өзін
үшке бөліп қарастыруға болады:
1. Лексикалық-фразеологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер:
а) сөз мағынасының даму барысында жасалған синонимдер: епті, тура, берік,
қарапайым деген сөздер көп мағыналы бола келіп, әр мағыналарында әр түрлі
синонимдік қатар құрайды: 1.Епті- икемді-бейімді. 2. Епті-пысық-ширақ-еті
тірі. 1. Тура-тік-түзу-тіке. 2. Тура-дұрыс-жөн. 3. Тура-шақ-дәл. 1.Бері-
қатты-күшті. 2. Берік-мықты-сөзінде тұрғыш. 1. Қарапайым-жай-қатардағы. 2.
Қарапайым-жұпыны-тұрпайы.
ә) Табу және эвфемизмдер құбылысы арқылы жасалған синонимдер: Жасыл –жай,
найзағай; жолбарыс-қара құлақ, шері; аяғы ауыр-жүкті, екі қабат; дүние
салды-өлді, қайтыс болды, т.б.
б) Қарапайым сөздер арқылы пайда болған синонимдер: өтірікші-суайт;
кішкене-құртақандай, титтей, титімдей; т.б.
в) Кірме сөздер арқылы пайда болған синонимдер: батыр(баһадур)-батыл, ер;
шәкірт (шагрид) –оқушы; ақиқат (хәқиқат) –шындық т.б.
г) Фразеологиялық тіркестер арқылы жасалған синонимдер: ауыз бастырық-
пара; ұзын құлақ-сыбыс, өсек; қоян жүрек-қорқақ; қырғи қабақ-өш, араз, т.б.
2. Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер
Қазақ тілінде морфологиялық тәсіл арқылы жасалған сөздер сын есім
синонимдердің даумына ең өнімді жол болып есептелінеді. Сын есім синонимдер
бірде синонимдес жұрнақтардың әр түрлі түбірлерге қосылу нәтижесінде
жасаласа, кейде бир аффикстің әр түрлі түбірлерге жалғануы арқасында пайда
болады.
а) Синонимдес аффикстер арқылы жасалған синонимдер: -шақ-шек, қақ-
кек, ғыш-гіш, -қыр-кір, -шыл-шіл шаң-шең т.б.
Бұлардың ішінде -шақ-шек … жалғасы

Ұқсас жұмыстар

ЗАТ ЕСІМДІ СИНОНИМДІК ҚАТАРЛАРДЫҢ ЖАСАЛУЫ

Синонимдік қатарлардың жасалуы және когнитивтік мәні (зат есімдердің негізінде)

Синонимдердің мағыналық реңкі

Қазақ тіліндегі синонимдердің және синонимдік қатарлар

Д Исабековтің Қырғын романындағы синонимдердің қолданысы

Сәбит Мұқанов Сұлушаш романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Қимыл ұғым атауларының көп мағыналылығы

БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ЖАСАЛУЫ

Фразеологизм және оның зерттелуі. Қазақтың би-шешендерінің тіліндегі фразеологизмнің қолданылуы

Көне түркі руникалық жазбаларының тарихы

Синонимдерді зерттелуі

Тюркологияда синонимия мселесіне е алаш татар тіл мамандары кіл аудара бастады. Татар тіліні синонимдерін ылыми трыда зерттеу ХХ-асырды 30-40 жылдардан бастау алады. Х.Салимны «Безд синонимнар м алар стенд эшл» мааласы 1933 жылы «Магариф» журналында жарияланды. Аталмыш маала татар тіліні синонимдеріне арналан алашы ылыми ебек болды. Х. Салим з мааласында сздік орды байытуа зор рл атаратынын ерекше айта келе, синонимге былайша анытама береді: «Трле социаль-экономик шартларда телне тарихи сеше нтисенд барлыкка килеп, дби телд тигез хокук алганмгъндш сзлрне ген синонимнар дип йт алабыз».

Мааланы орытындысында алым татар тіліні синонимдерін айындап, жне олара тере талдаулар жасап, синонимдер сздігін растыру керектігін баса айтады.

1940 жылы Хангильдин В.Н татар тіліні синонимдерін зерттеуге арналан екі мааласын жариялады. Автор бл маалаларында синонимдерді эксперссивті-стилистикалы ызметіне ерекше назар аударады. Сонымен атар, Хангельдин В.Н татар тіліні синтаксистік синонимиясын арастырып зерттеген. Осы ретте, татар тіліндегі синтаксистік синонимдер жайында С.М Ибрагимованы татар телендэ синтаксик синонимнар» зерттеу ебегін атап туге болады (1976). Автор бір рамды сйлемні синонимиясына ерекше назар аудара зерттеді.

ХХ асырды 40-жылдар соында синонимия мселесі ататы татар филологы Ш.А Рамазановты «татар тили буенча очерклар» монографиясында крініс тапты.

Тл сз жне тлеу сз материалы негізінде синонимика жне стилистика жайында толы малматты урбатов.Х «Татар телене синтаксис м стилистика мсьллре» атты ебегінде береді.

Елуінші жылдарды соында азіргі татар тіліні синонимия мселесімен филолог-алым Ш.С Ханбикова айналыса бастады. «Татар теленд синонимнар» атты таырыпта кандидатты диссертация орайды. алымны бл ебегі кейін монография ретінде жарыа шыты. «Татар теленд синонимнар» монографиясы татар тіліні синонимиясы бойынша іргелі зерттеулерді бірі болып табылады. алым Ханбикова синонимдерді екі топа бліп арастырады: 1) лексика-фразеологиялы 2) грамматикалы синонимдер.

Ш.С Ханбикова е алашы татар тіл біліміндегі синонимдер сздігініні (1962) авторы.

Соы жылдары Сафиуллина Ф.С татар тіліні синонимдерін зерттеп, жемісті ебек етті.

1999 жылы Ханбикова Ш.С, Сафиуллина Г.С авторлыымен «Синонимнар сзлеге» жарыа шыты [21; 128-131]

аза тіліндегі синонимдерді жйелі трде зерттеу, оны сздігін растыру ткен асырды елуінші жылдарыны ортасынан басталады. Содан кейінгі жарты асырлы кезеде синонимдерге атысты таырыпта бірнеше кандидатты, докторлы диссертация оралды. Тркітану ылымында е алашы арнайы синоним саласындаы ылыми ебек алым . Боланбаевты монографиясы (1950) болып табылады[;128б]. ылыми жмысыны негізгі баыты аза тілі лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналан филология ылымыны докторы сет Боланбаевты «аза тіліндегі синонимдер» атты монографиясы (1970) аза тіл біліміндегі іргелі ылыми ебек деп бааланады. Оны растыруымен «аза тіліндегі синонимдер сздігі» 1962 жылы тыш рет жары крді. Бл сздік 1975 жылы екінші рет басылып шыты. алым з ебегінде аза тіліндегі синонимдік атарды брінен грі етістікте, сондай-а зат есім мен сын есімде кбірек кездесетінін атап крсетті. Оны ебектерінде лексикалы синонимдерді сипаты, маыналы ректері, синонимдерді олдану тсілдері ке талданан [22].

Сонымен атар М. Сералиевті «Етістікті сз тіркестеріні синонимиясы» атты ебегінде азір аза деби тіліндегі синтаксистік сз тіркестеріні синоним болу ммкіндіктері арастырылан.

Жалпы аза тіл білімінде сзді р алуан варианттары мен дублет сздер жйелі трде С. Бизаов ебектерінде зерттелген. ( Бизаов. С. Варианттылы жне деби норма//филол.ылым докторы…дисс.авторефераты. Алматы, 2000).

Профессор Ф. Оразбаеваны «азіргі аза тіліндегі сын есімді синонимдер» атты ебегінде азіргі аза тіліні лексикасына атысты сын есім синонимдерді басты-басты ерекшеліктері арастырылып, оларды жасалу жолдары кеінен сз болды [24].

Синонимияны лексикада жне фразеологияда крініс табуы Башрт тіл білімінде де айтарлытай едуір зерттелген. Башрт тілінде синонимдерді ататы тюрколог маман, фразеолог-алым Ураксин З.Г, тюрколог алым Киекбаев Д.Г. зерттеген. Башрт тіліндегі синонимия мселесіне атысты ебектер, атап айтанда, Ураксин З.Г «Фразеологические синонимы в современном башкирском литературном языке»[канд.дисс.1966жыл],»(1966), Уразбаева З.Г «Вариантность слова в башкирском языке» (1998), Агзямова. С.Х «синтаксические синонимы в башкирском языке» (канд.дисс.,2009) т.б зерттеу ебектері, кандитты диссертацияларда кеінен арастырылып зерделенген. Ураксин З.Г башрт тіліні тыш синонимдер сздігін растырып шыаран.(1966,1985, 2000).

мы тіл білімінде синонимдерді е алаш алым Батырмузаева У.М арастыран. «Синонимы и синонимичесие отнашения в кумыкском языке» [25] атты ебегінде алым дл жне атысты синонимдер мселесін арастырып, синонимдік атарларды доминанттарын зерттеді. Автор мы тіліні лексикалы синонимдерін есімді жне етістікті деп бледі. Сонымен атар стилистикалы синонимдерге ерекше тоталып тіп, оларды синонимдерді аралы бір трі ретінде арастырады. алым стилистикалы синонимдерді лексика-семантикалы дегейде шамалас, ал функционалды-стилистикалы трыда шамалас емес деп есептейді. Дегенмен, тілде синонимдерді стилистикалы, жне стилистикалы біртекті, стилистикалы ртекті деп ана бліне алады деген пікір де бар.

Сонымен бірге, алым У.М Батырмурзаева контекстегі синонимдер, синоним жне оны пайда болу жолдары, синоним жне фразеология мселелерін зерттеген. Осы аталан мселелерді мы тіліні маманы К.С Кадыраджиев, П.И Джалилова да (проблемы изучения синонимов в кумыкском языке,2002) арастырды. Кейінен 2003 жылы Джалилова П.И «Синонимы и синонимические отношения в лексике кумыкского языка» таырыбында кандидатты диссертациясын орады. алым Джалилова П.И мы тіліні лексикасындаы синонимиясыны семантикалы ерекшелігін сипаттап, зерттеп, сонымен бірге баса да тркі тілдес жне кейбір тркі тілдес емес (орыс тілі) тілдерді синонимиясыны семантикалы ерекшеліктерімен салыстыра отырып арастыран.

арашай-балар тіл білімінде синоним мселесін кеінен арастыран алым Э.Н Уртенова болып табылады. Ол 2004 жылы » Синонимы и синонимические отнашения в лексике карачево-балкарского языка» атты таырыпта зіні кандидатты диссертациясын орады. Диссертацияда алым арашай-балар тіліні лексикасындаы синонимдерді ерекшеліктерін жйелі трде сипаттап зерттеп арастырды. арашай-балар тіліндегі синонимия мселесіне атысты М.А Ахматованы «однокоренные синонимы в карачаево-балкарском языке» (Махачкала, 1997) ебегін жатызамыз.

ырым татар тіліні омонимия, синонимия, антонимия, полисимия сияты негізгі лексикалы катерогиялары те аз зерттелген. ырым татар тіліндегі синонимия мселесін е алаш 1974 жылы «Советская Тюркология» журналыны №5 санында А. Меметов » Синонимы в современном крымскотатарском языке» мааласында озаан болатын. Кейінен 2001 жылы «Йылдыз» журналыны №3 санында Шабутова Л. «къырымтатар тилинде манадаш сезлер» мааласында ырым татар тіліндегі синонимдерге кеінен тоталады. Тек 2002 жылы Р.Р Девлетовты растыруымен » Къырымтатар тили синонимлери. лугъат» атты сздігі жарыа шыты.



Синонимы & Антонимы: не найдено

Примеры предложений: зерттелуі
Гитлер сәлемімен бе, әлде қолыңызбен ба, мен патриотизмнің көрінісін аурудың белгілері деп санаймын, оның себебі мен емі мұқият зерттелуі керек.	Будь то гитлеровский салют или рука на сердце, я считаю проявление патриотизма симптомами болезни, причины и лечение которой должны быть более тщательно изучены.
Аллозаврдың ашылуы мен ерте зерттелуі 19 ғасырдың аяғындағы сүйек соғысы кезінде пайда болған атаулардың көптігімен қиындады.	Открытие и раннее изучение аллозавра осложняется множеством имен, придуманных во время Костяные войны конца 19 века.
Тыныс алу жолдарының аурулары келесі тестілердің бірін немесе бірін орындау арқылы зерттелуі мүмкін.	Респираторные заболевания можно исследовать, выполнив один или несколько из следующих тестов.
Егер туберкулезге немесе қатерлі ісікке күдік болса, нақты диагноз қою үшін плевраның кішкене бөлігі микроскоппен зерттелуі мүмкін.	При подозрении на туберкулез или рак небольшой кусочек плевры может быть исследован под микроскопом для постановки окончательного диагноза.
Әсіресе тропикалық орман жан — жақты зерттелуі керек, өйткені ол өте алуан түрлі, біртекті емес.	Тропический лес, в частности, нуждается в тщательном изучении, потому что это очень разнообразная и неоднородная среда.
Трохимде жарамдылықты құру қаупінің терең зерттелуі берілген.	Углубленное исследование угроз конструировать достоверность представлено в Trochim.
Сезаннды өнердегі оптиканың зерттелуі қызықтырды.	Сезанн был очарован исследованием оптики в искусстве.

Бірлескен ғылыми-зерттеу жұмысын жоспарлауға дайындалу барысында мен… таныстым.

В ходе подготовки к планированию научно-исследовательской совместной работы я познакомился с…

— тезисами докладов.

Мен сіздің еңбегіңізді зор ықыласпен оқыдым.

Я прочитал вашу работу с большим интересом.

Бізге тиісті зерттеулер үшін бұйымдар мен материалдар туралы ғылыми-техникалық ақпарат керек.

Нам нужна научно-техническая информация об изделиях и материалах для соответствующих исследований.

Ең алдымен ғылыми-техникалық жұмысты жоспарлаудың жекелеген мәселелеріне көшпес бұрын біздің ғылыми қызметкерлеріміздің сіздерде қол жеткізілген нәтижелермен танысқаны жаман болмас еді.

Прежде чем перейти к отдельным вопросам планирования научно-исследовательской работы, было бы неплохо, чтобы наши научные работники познакомились с достигнутыми у вас результатами.

Біздің тарапымыздан қарсылық жоқ.

С нашей стороны возражений нет.

Біз негізгі мәселелер бойынша ақыл-кеңес өткіземіз.

Мы проведем консультации по основным вопросам.

Ғылыми-зерттеу жұмысын ұйымдастыру үшін біз негізінен екі шартты: тиісті кадрлар мен материалдық базаның болуын сақтауымыз керек.

Для организации научно-исследовательской работы нам необходимо соблюдение, в основном, двух условий: наличие соответствующих кадров и материальной базы.

Әуелі кадрлар туралы әңгімелесейік.

Поговорим вначале о кадрах.

Зерттеушілер тобындағы жұмысқа… тартылды.

К работе в исследовательской группе были привлечены…

— высококвалифицированные кадры молодых научных работников.

N мырза зертеушілер тобының басшысы болып табылады.

Господин N является руководителем исследовательской группы.

Жекелеген мәселелерді дайындау үшін біз сарапшыларды тартуымыз керек.

Для подготовки отдельных вопросов нам необходимо привлечь экспертов.

Бізге сарапшылардың тізімін берулеріңізді сұраймыз, өйткені әңгіме… жайында болып отыр.

Просим передать нам список экспертов, так как речь пойдет о…

— шешімдердің ғылыми жобаларын дайындап, әзірлеу

— проверке этого вопроса.

Ал қазір зерттеулердің материалдық-техникалық базасы туралы әңгімелесейік.

А сейчас поговорим о материально-технической базе исследований.

Біз сіздерге алға қойылған міндеттерді шешу үшін қажет уақытқа арнап бірлескен ғылыми-техникалық база құруды ұсынамыз.

Мы предлагаем вам создать совместную научно-техническую базу на время, необходимое для решения поставленных задач.

Бұған осы заманғы приборлармен және механизмдермен жабдықталған зертханалар, электронды-есептеу техникасы кіреді.

Сюда входят лаборатории, оборудованные современными приборами и механизмами, а также электронно-вычислительная техника.

Біз зертханадағы жұмыстарды дайындаумен айналысып жатырмыз.

Мы занимаемся подготовкой работ в лаборатории.

Ал қазір зерттеу жұмыстарының мазмұны жайында әңгімелесейік.

А сейчас поговорим о содержании исследовательских работ.

Зерттеу жұмыстарын бағалаудың өлшемдері:… болуға тиіс.

Критериями оценки исследовательских работ должны быть:

— әлемдік нарықта бәсекелесуге жарамдылық;

— конкурентоспособность на мировом рынке;

— зерттеулердің құны;

— стоимость исследований;

— сроки (темпы) внедрения в производство.

Біз… тиіспіз.

Мы должны…

— жұмыстың нәтижелерін тексеріп, салыстыруға

— договориться о сроках и месте совещания по результатам исследований.

Біз… талқылауымыз (келісуіміз) керек.

Нам нужно обсудить (согласовать)…

— сроки окончания исследовательских работ.

Біз зерттеу жұмыстарының көлемін нақтылауымыз керек.

Нам нужно уточнить объем исследовательских работ.

Біз таңдап алынған ғылыми-техникалық міндеттерді бірлесіп шешу туралы уағдаласып алғанымыз жөн.

Нам следует договориться о совместном решении избранной научно-технической задачи.

Біз жоғары дәрежеде механикаландырылған өндірісті әзірлеуге үлкен мән береміз.

Мы придаем большое значение разработке высокомеханизированного производства.

Бізде… мәселелері міндетті түрде қарауды талап етеді.

У нас требуют обязательного рассмотрения вопросы…

— разработки систем комплексной автоматизации.

Біз параметрлерді оңтайландыру жөнінде есептер жүргізуіміз керек.

Нам нужно провести расчеты по оптимизации параметров.

Бұл нормативтер ең жаңа ғылыми-техникалық деңгейге сай келмейді ғой.

Эти нормативы уже не отвечают новейшему научно-техническому уровню.

Біз жұмыстарды жүргізу қарқынын жеделдетіп, тәжірибелерді жалғастырамыз.

Мы ускорим темпы проведения работ и продолжим эксперименты.

Кейбір мәселелер бойынша бізде уағдаластыққа қол жеткізілген жоқ.

По некоторым вопросам у нас не достигнута договоренность.

Бірақ, сайып келгенде, біздің ынтымақтастығымыз… септігін тигізетін болады.

Но, во всяком случае, наше сотрудничество будет способствовать…

— созданию новых видов химической продукции.

Энергияны тиімді және ұтымды пайдалануға ерекше назар аударған жөн.

Особое внимание следует обратить на эффективное и рациональное использование энергии.

Біз… мәселелерін талқылаймыз.

Мы обсудим вопросы…

— проектирования и строительства предприятий и научно-исследовательских учреждений.

Біз жаңа қондырғыны бірлесіп жобалау жайында уағдаласып алумыз керек.

Нам следует договориться о совместном проектировании новой установки.

Біз құрылыс материалдарын өндіруге арналған тәжірибелік қондырғыларды жобалау туралы әңгімелесеміз.

Мы будем говорить о проектировании опытных установок для производства строительных материалов.

Бұл жобалауға техникалық жағынан жәрдемдесуге қатысты.

Это касается технического содействия в проектировании.

Енді жобаны әзірлеу және оны өндіріске енгізу мерзімін қысқарту туралы.

Теперь о сокращении сроков разработки проекта и внедрения его в производство.

Ұсынылған жобаларда кейбір кемшіліктер табылды.

В представленных проектах обнаружены некоторые недостатки.

Біз жобадағы кемшіліктерді жоямыз.

Мы устраним недостатки в проекте.

Біз бұл мәселені жедел түрде талқылауды ұсынамыз.

Мы предлагаем обсудить этот вопрос в оперативном порядке.

Тәжірибелік қондырғыларды жобалау жөніндегі мамандардың (сарапшылардың) техникалық кеңесінің хаттамасы жазылып та қойды.

Протокол технического совещания специалистов (экспертов) по проектированию опытных установок уже составлен.

Сіздің бізге берген жобадан алға қойылған міндеттерді шешу үшін екі жыл көзделіп отырғанын көре аласыз.

Из проекта, который вы нам предоставили, вы можете видеть, что для решения поставленных задач предусматривается два года.

Біз жаңа машинаны (тәжірибелік қондырғыларды) сынау туралы келісіп алғанымыз жөн.

Нам следует договориться об испытании новой машины (опытных установок).

Біз қайткен күнде де Х агрегаттың іске қосу сынақтарының мерзіміне төзуге тиіспіз.Сіздер Х қондырғысының сынақтары туралы есепті бізге қашан бересіздер?

Мы должны во что бы то ни стало выдержать сроки пусковых испытаний агрегата X. Когда вы можете передать нам отчет об испытаниях установки X?