Синоним тыва дыл

«СИНОНИМНЕР»  ДЕП ТЕМАНЫ ОРТУМАК ШКОЛАНЫН  5-КИ КЛАЗЫНГА ӨӨРЕДИРИНИН ЧИЖЕК ПЛАН-КОНСПЕКТИЗИ (1 шак)

Сорулгазы: 1. Синоним деп билиг-биле таныштырар, синоним сөстерни аас болгаш бижимел чугаа-домаанга шын ажыглаарынга чаңчыктырар болгаш сөзүглелде сөстерге синоним сөстерни тып билиринге өөредир.

2. Синонимнер тыптырып, кроссворд «Тывызык сөс», дидактиктиг оюн «Илчирбе» болгаш тестилерни дамчыштыр уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

3. «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домактың сайгарылгазын  дамчыштыр уругларны эптиг-демниг, чөптүг, найыралдыг болурунга, бот-боттарын  дыңнажып, хүндүлежип билиринге кижизидер.

           Көргүзүг материалдары: «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп улгаттыр бижээн плакат, аттыг болгаш сюжеттиг чуруктар, кроссворд «Тывызык сөс», тестилер, үлээр карточкалар база перфокарточкалар, чымчак ойнаарак.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ: а) мендилежир болгаш класстың санитар-гигиениктиг байдалын хынаар; б) өөреникчилерни ончалаар, ажылчын байдалче эвилелдээр.
2. Онаалга хыналдазы: а) уругларны онаалгазын удур-дедир хынаштырар, демдектерин боттарынга салдыртыр (бот-боттарнга  кичээнгейин, бүзүрелин улам быжыглаар сорулга-биле бо ажылды чорударын планнаан).
3. Катаптаашкын: а) «Илчирбе» деп дидактиктиг оюн ойнадыр.

б)  Аттыг чуруктар-биле ажыл.

в) Кроссворд «Тывызык сөс»

1. Чаа тема тайылбыры (6 мин.):

а) башкының сөзү

б) беседа методу

 в) хайгаарал методу

1. Быжыглаашкын    

    а) карточкалар, перфокарточкалар-биле ажыл;

    б) мергежилге 216 арын 87 — Самбырага 2 өөреникчини ажылдададыр;

    в) «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домак-биле ажыл;

    г) дидактиктиг оюн «Синонимниг финиш»;

    д) сюжеттиг чурук-биле ажыл;

    е) чымчак ойнаарак-биле дидактиктиг оюн «Билбеспейге дузалаш»    

   6) Түңнел

    а) беседа методу;

    б) тестилер-биле ажыл.

7) Онаалга бээри: ойнаар, дузалыг, сайзыраар, аваангыр деп  сөстерге синоним сөстерни тып биживишаан, ук синоним сөстерни  ажыглап  домактар чогаадыр.

1. Демдектер  салыры (өөреникчилерниң идепкейин болгаш шын  харыылаанын барымдаалаар).

Кичээлдиң чорудуу:

Организастыг кезээ:

— Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Төрээн дылывыстың делегейинче аалдап, ооң катаптаттынмас байлак чажыттарын улам ханы билип алыр дээш кичээлдээринге белен бис бе? Эр хейлер! Ынчангаш  шупту кыдырааш, демир-үжүктериңер, номнарыңар белеткээш дорт олуруп алыңар.

            Онаалгада чүнү берген ийик мен, кым холун көдүргеш харыылаптарыл? (Мергежилге 214, арын 86). Ынчаарга бо удаада онаалганы кижи бүрузүнүң чанында орар эжи хынааш, демдээн шын, чөптүг салыр. Чаёгыс-даа частырыг чок болза, «5» демдек,  2 частырыг эрттирер болза, «4» демдек, а үштен көвүдээрге  «3» демдекти салыр).

           Ол аразында ийи кижини самбырага ажылдадыр.

Катаптаашкын:

Ам шупту «Илчирбе» деп оюн ойнаар бис. Илчирбе деп чүл, уруглар? (дистиништир илип каан азы өрүп каан чүве, орустаарывыска «цепочка» деп сөс-ле болгай). Ынчангаш кайы одуругнуң илчирбези эң-не узун болур эвес көрүптээлиңер. 1–ги одуруг — Карак деп сөске доора уткада ажыглаттынган сөстер тывар: кижи караа, машина караа, соңга караа, сыртык караа, сылдыс караа, шкаф караа…; 2-ги одуруг — баш: кижи бажы, тайга бажы, хеме бажы, мал бажы…; аксы: бөрү аксы, кажаа аксы, хачы аксы, кижи аксы, аксы байбаң, аксы кеппес, аксы быжыг, аксы кара, аксы  хак дээр, аксын көргүзер…; алдын шак — алдын хол; чидиг бижек — чидиг угаан, даш бажың-даш чүректиг, бажыңче чанар — угааны чанар. Эр хейлер!         

Ам бо  чурукта чүлерниң аттарын чураан-дыр, уруглар? (Өөреникчилерге 2 чурук көргүскеш, ол чуруктарда омоним сөстерни тыварынга онаалга бээр).

Эр хейлер! Өөренип эрткен темаларны эки шиңгээдип алган-дыр силер. Ынчаарга бо кроссвордту тыптаалыңар. (Кроссвордту тыптырар)

Тывызык чүү деп сөс үнүп келди, уруглар? Ол сөстү номчуптуңарам, шын-дыр, ол тывызык сөстүң дугайында бо кичээливисте өөренир бис. Ынчангаш шупту кыдырааштарыңарга ай-хүннү, теманың адын бижиңер. (Самбырага теманың адын бижээш, чуруктарны көргүзер). Коданны, адыгны, дииңни оон өске чүү деп ат-биле адап болур бис? (тоолай, кузук, хайыракан, мажаалай, чымчак базар, чааш чуве, ак чүве дээш оон-даа өске.

         Утказы дөмей азы чоок, а адаары болгаш бижиири аңгы сөстерни синонимнер дээр. Оларны чугаа-домаавыска ажыглаан тудум чугаавыс чараш, чедингир, билдингир, тода болур. Чугаазынга хөй синоним сөстерни ажыглап билир кижини сөс курлавыры байлак, чечен-мерген кижи деп санаар. Ынчангаш чугаа-домаавыска үргүлчү чоок уткалыг аңгы-аңгы сөстерни ажыглаарывыс чугула болуп турар.      

          Ам шупту мергежилге 215-ти аас-биле күүседиптээлиңер. Бердингенин  номчуурга, өскелери дыңнаар. Ой- чик, ажыл-иш, чазыг-эндег, кулча-согуна, чарты-чээрген, алаак-ажык, дээр-кудай, арыг-силиг, чалым-хая. 

 «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп үлегер домакты сайгарып чугаалажып көрээлиңерем. Чүү деп турары ол, уруглар? Демниг деп сөске чоок уткалыг сөстерден адап көрүңерем. (өөреникчилерниң харыылары).Синонимнерин кыдырааштарынга бижидер. Ийе, шын-дыр, эптиг-демниг, найыралдыг болур болзувусса, кандыг-даа бергелерге тура дүшпейн ажып, тиилеп үне бээривисти чугаалап турары ол-дур.

         «Синонимниг финиш» деп оюн. Финиш дээрге билир болгай силер спортчу кижиниң маңнап үнгеш, чедер ужурлуг чери, төнчү шыйыы.  

Ынчаарга бис бо оюнга синоним сөстер тып, финишке кайы одуруг мурнай чеде бээрин кызыдар бис. 1-ги одуругга аштаар (арыглаар, шеверлээр, аайлаар), ажыктыг (дузалыг, херектиг); 2-ги одуругга дыдык (дежик, ойбак, үттүг, орбак), чараш (чаптанчыг, силиг, чаагай, шевергин); 3-кү одуругга амылыг (тынныг, дириг), эки (топтуг, томаанныг, оожум, бүдүштүг).

Кайы одуруг мурнай синонимнерни тургузуп бижиптерил,ол одуруг тиилээн болур. Башкы түңнээр.

— Уруглар, ам бо чурукче кичээнгейлиг топтап көрүңерем. Ында чүнү көрүп тур силер? Бойдустуң кайы үезин чураан-дыр, кандыг шимчээшкиннер, кылдыныглар, өңнер бар-дыр? Чурукту сайгарып чугаалашкан соонда, 3 минута иштинде  чурукка хамаарыштыр синоним сөстерни ажыглап харылзаалыг сөзүглел тургузар.  Баштай тургузупкан 3 өөреникчиниң ажылын дыңнааш,үнелеп демдээн салыр.

         — Эр-хейлер, шупту кичээлге идепкейлиг ажылдап тур силер. Ынчангаш «Билбеспейге»дузалажы кааптаалыңарам. «Билбеспей» биске чагаалыг аалдап келген ышкажыл. Номчуптаалыңар (чагааны номчуур: «Экии,5-ки классчылар. Меңээ дараазында сөстерге чоок уткалыг сөстер тыварынга дузалажып көрүңер,улуу-биле диледим. Билбеспей.» хирлиг, улуг, аныяк, ава, кежээ (Хирлиг — чуттуг, боктуг, сүрээлиг; улуг — чаагай, делгем; аныяк -чалыы; ава — ие; кежээ — орай, имиртиң; кежээ — эрес, шалыпчы, мурнакчы, омак).

         Түңнел. — Бо кичээлде чүнү билип алдывыс, уруглар?

Кандыг сөстерни синоним сөстер дээрил? (синоним дээрге чоок азы дөмей уткалыг, бижиири болгаш адаары аңгы сөстер болур).

— Эр-хейлер, ынчаарга түңнел тестиден кыла кааптаалыңар:

1. чоок уткалыг, а бижиири болгаш адаары аңгы состерни чүү деп адаар бис?

   а) омонимнер

     б) синонимнер

 2) адыг деп сөстүң синонимин тывыңар:

 а) тоолай, кодан

 б) мажаалай, хайыракан

 3) өөрүнчүг деп сөске чоок уткалыг состү тодарадыңар

 а) амыранчыг, байырланчыг, хөгленчиг

 б) муңгаранчыг, ыглаксанчыг, сырыннанчыг.

4) Лексикага чүлерни өөренирил?

  а) дылда бар шупту сөстерни өөренир

  б) үннер өөренир

5) омоним, синоним, сөстүң уткаларын дылдың кайы кезээнге өөренирил?

 а) лексика кезээнге өөренир.

 б) фонетика кезээнге өөренир.

 Онаалга бээри: — Уруглар, бажыңга онаалганы бижиңер. Самбырада   ойнаар, дузалыг, сайзыраар, аваангыр деп  сөстерге синоним сөстерни тып биживишаан, ук синоним сөстерни  ажыглап  домактар чогаадып бижип эккээр силер.Чижээлээрге: ажыл-иш деп синоним сөстерге мээң чогаадып алган домактарымны дыңнаңар: Ажыл-ишчи кижини чон мактаар,ону хүндүлээр. А силер боттарыңар ук сөстерге синонимнерни тыппышаан, чараш утка-шынарлыг домактарны чогаадып бижиир силер. Келир кичээлде синонимнер аукциону эрттирер бис. Синонимнерге белеткенип алыр силер.

Байырлыг, дыштанып алыңар.  

                                                            
Синоним.

                  
             5 класска тыва дыл кичээли.

           
Сорулгазы :

         
Өѳредиглиг:  синоним
дугайында эге класстарга алган билиин быжыглавышаан, оон-даа ыӊай
ѳѳреникчилерге ханы билигни берип, ѳске сѳстерден синонимнерни ылгап билип
алырын кичээлге чедип алыры.

      
 Кижизидилгелиг: ѳѳреникчилерни мѳзү-шынарга болгаш чараш аажы-чаӊга
кижизидер. 

       
Сайзырадылгалыг:  уругларны аас болгаш бижимел чугаага синонимнерни ажыглаарынга
чаӊчыктырып ѳѳредир.

      
Кичээлдиӊ дерилгези: ноутбук, проектор.

                                          
Кичээлдиӊ чорудуу:

1.     
Организастыг
кезээ.  

— Экии,уруглар! Бѳгүн кичээлде синоним сѳстерни ѳѳренир бис.
Синоним дугайында билигни  эге класстарга база алган силер. Ол билигни оон-даа
ыӊай ханы ѳѳренип, ѳске сѳстерден ылгап билип алырын бѳгүнгү кичээливиске чедип
алыр бис. Ам кыдырааштарыӊарны ажыткаш, ай, хүнүн бижип алыӊар. Эрткен
кичээлдиӊ темазын катаптаалыӊар,уруглар.

2.  Катаптаашкын.

Айтырыгларга харыылаар.

      — Эрткен кичээлде чүнү ѳѳренген
бис, уруглар? Шын-дыр, сѳстерниӊ дорт болгаш кѳжүрген утказын ѳѳренген бис. Ам
чүнү ѳѳренип,шиӊгээдип алганыӊарны хынай кааптаалыӊар. Айтырыгларга харыылаӊар.

     — Кандыг сѳстерни дорт уткалыг
дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

     — Кандыг сѳстерни кѳжүрген
уткалыг дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

Самбырада сѳстер-биле
ажылдаар.

      Берген дорт уткалыг сѳс
каттыжыышкыннарынга кѳжүрген уткалыг сѳс  каттыжыышкыннарындан немеп бижиӊер.

   Уругнуӊ салаазы —

   Кара кыш —

   Доӊ чер —

   Бѳрү караа –

   Ыттыӊ думчуу –

   Кижи аксы –

   Соок күс –

Шын-дыр,уруглар. Эрткен теманы эки
шиӊгээдип алган-дыр силер, бичии када ойнаптаалыӊар.

Оюн «Кадыпкаш, сѳстен
тургус».

Yлегери: Күштүг ажык эвес үн+ сава =
аът чоруу.     С+ аяк = (Саяк.)

1.     
Күштүг
ажык эвес үн + судно доктаар чер = күш-дамыр сайзырадылгазы. (Спорт.)

2.     
Кадыг
ажык үн + эдилел = улуг назылыг кижи. (Ашак.)

3.     
Кошкак
ажык эвес үн + черлик амытаннарныӊ ниити ады = металл. (Каӊ.)

4.     
Аяар ажык
эвес үн + бичии эр кижи = нация. (Моол.)

3.Чаа теманыӊ тайылбыры.

Башкы:

— Ам чаа тема-биле таныжаалыӊар. Теманыӊ ады – синоним.
Баштай шупту деӊге синоним деп адаӊар, уруглар. Теманы кыдырааштарыӊарга бижип
алыӊар.

Слайд 1-биле ажыл. Кодан, дииӊ,адыгныӊ чуруктары бар.

— Чурукта чүвелерниӊ аттарын адаӊар.Бо дириг амытаннарныӊ ѳске
аттары бар бе? Чүү дээрил? (Тоолай,сырбык, мажаалай).

— Ук сѳстерниӊ адаттынары чурукта аттар-биле дѳмей- дир бе?
(Адаттынары дѳмей эвес, аӊгы-аӊгы.)

— Тус-тус сѳстерниӊ утказы кандыг-дыр? (кодан- тоолай,
дииӊ-сырбык, адыг- мажаалай.)

 (Утказы дѳмей.)

 Слайд 2-биле ажыл.

      Номчааш, бѳлүк бүрүзүнде сѳстер аӊгы- аӊгы кылдыныгларны
азы чаӊгыс кылдыныгны илередирин чугаалаӊар.

А) Арыглаар, шеверлээр, аштаар. Б) Девидээр, сүрээдээр.
(чаӊгыс ол-ла кылдыныгны илередип турар.)

Слайд 3-биле ажыл.

                                                                                  
                                                                                                                    Номчааш,
бѳлүк бүрүзүнде сѳстер чүвелерниӊ аӊгы-аӊгы демдектерин бе азы чаӊгыс ол-ла
демдээн кѳргүскен-дир бе?

А) Бүзүрелдиг,идегелдиг,ынаныштыг. Б)
Ажыктыг,дузалыг,херектиг. (Чаӊгыс ол-ла демдээн кѳргүскен.)

   Түӊнел:  

Слайд  4-биле ажыл. Дүрүмнү ында бижип каан.

  — Утказы чоок азы дѳмей, а адаттынары аӊгы- аӊгы сѳстерни синонимнер
дээр.

  — Ам шупту деӊге номчуулуӊар.

4. Быжыглаашкын.

             А) Ном-биле ажыл. Мергежилге
275.

          Ажыл,кулча,ажык,кудай,хая,чик,арыг,чарты
деп сѳтерге синонимнерден тыпкаш,       үлегер ёзугаар бижиӊер.

Yлегери: Каӊ-болат.

Ой,иш,согуна,чээрген,алаак,дээр,силиг,чалым.

Б)Сѳзүглел-биле ажыл. Бердинген
домактардан синонимнерни тывыӊар, синоним сѳстерниӊ утказын тайылбырлаӊар.

1.Ак арынныг херээжен кижи
болган. Ооӊ шырайындан хѳглүг чаӊныы илдеӊ. 2.Аъттыӊ думчуунга
адыгныӊ чыды чедип келген. Ол ѳрү шурап, хаайын каргырадып, чорбайн,

бурааш турупкан. 3. Оорлаар
чоруктуӊ хоразы улгаткан. Оорлар бир-ле чүвени часкапкан боор-дур.  

в). Мергежилге 278. Шүлүктү номчуӊар.
Чүвелерниӊ адын,кылдыныын болгаш демдээн илереткен синонимнерни тус-тус чыскаап
бижиӊер.

                                  Сѳѳгүмден каӊнап каан дег
доругуп ап,

                                           сѳзүм,домаам
бады,шынчы,быжыг боор мен.

                                          Озал,шүшпеӊ,хирлиг,чуттуг,пѳрүк
эвес,

                                          орлан,эрес,арыг,силиг,дидим
боор мен.

                                          Шугул,бардам,тенек
эвес,адааргавас,

                                            шулу бодум – бүдүжүмден сеткилим
ак,

                              ѳѳредилге,эртем,билиг – чырык
оруум,

                               ѳштүглерни
ажар, тиилээр чидиг чепсээм.

      
(С. Сарыг-оол)

        Г). Кижизидилге
ажылы. Бо шүлүкте кандыг кижиниӊ дугайында бижип турар-дыр? Кижи кандыг
аажы-чаӊныг болур ужурлуг-дыр?

        Д). Мергежилге 279.

Селгүүстээр, сургуулдар,
оран, чалыы, чүткүл, шѳл, даалга деп сѳстерге синонимнерден тыпкаш, оларны хереглевишаан,
домактардан чогаадып бижиӊер, адаан шыйыӊар.

Yлегери: Селгүүстээр. – Улуг-хүнде
дагже үнүп агаарлаар.

5.Кичээлди түӊнээр.

Бѳгүнгү кичээлде чүү деп теманы ѳѳрендивис,уруглар?
Шын-дыр, «Синоним» деп теманы билип алдывыс. Чүнү синоним дээр бис? Шын-дыр,
кичээлде ѳѳренген теманы билип алганыӊар эки-дир,уруглар.

    
6.Бажыӊга онаалга.

Мергежилге 276, 277. Номда берген
сѳстерге адаанда сѳстерден синонимнерин тывар. Ук синонимнер чугааныӊ кандыг
кезээ- биле илереттингенил, кырынга айтыр.

                    
к.с.                 к.с.

Yлегери: Амыдыраар- чурттаар.

Ажыглаан литература:

1.М.Д.Биче-оол, К.А.Бичелдей,
Н.Д.Сувандии, «Тыва дыл», Кызыл,2010.

2. К.Б.Март-оол,Д.А.Кимова,
А.А.Алдын-оол,Методиктиг сүмелер,Тыва дыл,Кызыл,1992.

3. Д.Х.Ооржак,Н.А.Салчак,Дидактиктиг
материал,5-6 класс ѳѳреникчилеринге тыва дыл номунга, Кызыл, 1994.

Синоним.

5 класска тыва дыл кичээли.

Сорулгазы :

Өѳредиглиг: синоним дугайында эге класстарга алган билиин быжыглавышаан, оон-даа ыӊай ѳѳреникчилерге ханы билигни берип, ѳске сѳстерден синонимнерни ылгап билип алырын кичээлге чедип алыры.

Кижизидилгелиг: ѳѳреникчилерни мѳзү-шынарга болгаш чараш аажы-чаӊга кижизидер.

Сайзырадылгалыг: уругларны аас болгаш бижимел чугаага синонимнерни ажыглаарынга чаӊчыктырып ѳѳредир.

Кичээлдиӊ дерилгези: ноутбук, проектор.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

— Экии,уруглар! Бѳгүн кичээлде синоним сѳстерни ѳѳренир бис. Синоним дугайында билигни эге класстарга база алган силер. Ол билигни оон-даа ыӊай ханы ѳѳренип, ѳске сѳстерден ылгап билип алырын бѳгүнгү кичээливиске чедип алыр бис. Ам кыдырааштарыӊарны ажыткаш, ай, хүнүн бижип алыӊар. Эрткен кичээлдиӊ темазын катаптаалыӊар,уруглар.

2. Катаптаашкын.

Айтырыгларга харыылаар.

— Эрткен кичээлде чүнү ѳѳренген бис, уруглар? Шын-дыр, сѳстерниӊ дорт болгаш кѳжүрген утказын ѳѳренген бис. Ам чүнү ѳѳренип,шиӊгээдип алганыӊарны хынай кааптаалыӊар. Айтырыгларга харыылаӊар.

— Кандыг сѳстерни дорт уткалыг дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

— Кандыг сѳстерни кѳжүрген уткалыг дээр бис? Чижектер-биле бадыткаӊар.

Самбырада сѳстер-биле ажылдаар.

Берген дорт уткалыг сѳс каттыжыышкыннарынга кѳжүрген уткалыг сѳс каттыжыышкыннарындан немеп бижиӊер.

Уругнуӊ салаазы —

Кара кыш —

Доӊ чер —

Бѳрү караа —

Ыттыӊ думчуу —

Кижи аксы —

Соок күс —

Шын-дыр,уруглар. Эрткен теманы эки шиӊгээдип алган-дыр силер, бичии када ойнаптаалыӊар.

Оюн «Кадыпкаш, сѳстен тургус».

Yлегери: Күштүг ажык эвес үн+ сава = аът чоруу. С+ аяк = (Саяк.)

1. Күштүг ажык эвес үн + судно доктаар чер = күш-дамыр сайзырадылгазы. (Спорт.)

2. Кадыг ажык үн + эдилел = улуг назылыг кижи. (Ашак.)

3. Кошкак ажык эвес үн + черлик амытаннарныӊ ниити ады = металл. (Каӊ.)

4. Аяар ажык эвес үн + бичии эр кижи = нация. (Моол.)

3.Чаа теманыӊ тайылбыры.

Башкы:

— Ам чаа тема-биле таныжаалыӊар. Теманыӊ ады — синоним. Баштай шупту деӊге синоним деп адаӊар, уруглар. Теманы кыдырааштарыӊарга бижип алыӊар.

Слайд 1-биле ажыл. Кодан, дииӊ,адыгныӊ чуруктары бар.

— Чурукта чүвелерниӊ аттарын адаӊар.Бо дириг амытаннарныӊ ѳске аттары бар бе? Чүү дээрил? (Тоолай,сырбык, мажаалай).

— Ук сѳстерниӊ адаттынары чурукта аттар-биле дѳмей- дир бе? (Адаттынары дѳмей эвес, аӊгы-аӊгы.)

— Тус-тус сѳстерниӊ утказы кандыг-дыр? (кодан- тоолай, дииӊ-сырбык, адыг- мажаалай.)

(Утказы дѳмей.)

Слайд 2-биле ажыл.

Номчааш, бѳлүк бүрүзүнде сѳстер аӊгы- аӊгы кылдыныгларны азы чаӊгыс кылдыныгны илередирин чугаалаӊар.

А) Арыглаар, шеверлээр, аштаар. Б) Девидээр, сүрээдээр. (чаӊгыс ол-ла кылдыныгны илередип турар.)

Слайд 3-биле ажыл.

Номчааш, бѳлүк бүрүзүнде сѳстер чүвелерниӊ аӊгы-аӊгы демдектерин бе азы чаӊгыс ол-ла демдээн кѳргүскен-дир бе?

А) Бүзүрелдиг,идегелдиг,ынаныштыг. Б) Ажыктыг,дузалыг,херектиг. (Чаӊгыс ол-ла демдээн кѳргүскен.)

Түӊнел:

Слайд 4-биле ажыл. Дүрүмнү ында бижип каан.

— Утказы чоок азы дѳмей, а адаттынары аӊгы- аӊгы сѳстерни синонимнер дээр.

— Ам шупту деӊге номчуулуӊар.

4. Быжыглаашкын.

А) Ном-биле ажыл. Мергежилге 275.

Ажыл,кулча,ажык,кудай,хая,чик,арыг,чарты деп сѳтерге синонимнерден тыпкаш, үлегер ёзугаар бижиӊер.

Yлегери: Каӊ-болат.

Ой,иш,согуна,чээрген,алаак,дээр,силиг,чалым.

Б)Сѳзүглел-биле ажыл. Бердинген домактардан синонимнерни тывыӊар, синоним сѳстерниӊ утказын тайылбырлаӊар.

1.Ак арынныг херээжен кижи болган. Ооӊ шырайындан хѳглүг чаӊныы илдеӊ. 2.Аъттыӊ думчуунга адыгныӊ чыды чедип келген. Ол ѳрү шурап, хаайын каргырадып, чорбайн,

бурааш турупкан. 3. Оорлаар чоруктуӊ хоразы улгаткан. Оорлар бир-ле чүвени часкапкан боор-дур.

в). Мергежилге 278. Шүлүктү номчуӊар. Чүвелерниӊ адын,кылдыныын болгаш демдээн илереткен синонимнерни тус-тус чыскаап бижиӊер.

Сѳѳгүмден каӊнап каан дег доругуп ап,

сѳзүм,домаам бады,шынчы,быжыг боор мен.

Озал,шүшпеӊ,хирлиг,чуттуг,пѳрүк эвес,

орлан,эрес,арыг,силиг,дидим боор мен.

Шугул,бардам,тенек эвес,адааргавас,

шулу бодум — бүдүжүмден сеткилим ак,

ѳѳредилге,эртем,билиг — чырык оруум,

ѳштүглерни ажар, тиилээр чидиг чепсээм.

(С. Сарыг-оол)

Г). Кижизидилге ажылы. Бо шүлүкте кандыг кижиниӊ дугайында бижип турар-дыр? Кижи кандыг аажы-чаӊныг болур ужурлуг-дыр?

Д). Мергежилге 279.

Селгүүстээр, сургуулдар, оран, чалыы, чүткүл, шѳл, даалга деп сѳстерге синонимнерден тыпкаш, оларны хереглевишаан, домактардан чогаадып бижиӊер, адаан шыйыӊар.

Yлегери: Селгүүстээр. — Улуг-хүнде дагже үнүп агаарлаар.

5.Кичээлди түӊнээр.

Бѳгүнгү кичээлде чүү деп теманы ѳѳрендивис,уруглар? Шын-дыр, «Синоним» деп теманы билип алдывыс. Чүнү синоним дээр бис? Шын-дыр, кичээлде ѳѳренген теманы билип алганыӊар эки-дир,уруглар.

6.Бажыӊга онаалга.

Мергежилге 276, 277. Номда берген сѳстерге адаанда сѳстерден синонимнерин тывар. Ук синонимнер чугааныӊ кандыг кезээ- биле илереттингенил, кырынга айтыр.

к.с. к.с.

Yлегери: Амыдыраар- чурттаар.

Ажыглаан литература:

1.М.Д.Биче-оол, К.А.Бичелдей, Н.Д.Сувандии, «Тыва дыл», Кызыл,2010.

2. К.Б.Март-оол,Д.А.Кимова, А.А.Алдын-оол,Методиктиг сүмелер,Тыва дыл,Кызыл,1992.

3. Д.Х.Ооржак,Н.А.Салчак,Дидактиктиг материал,5-6 класс ѳѳреникчилеринге тыва дыл номунга, Кызыл, 1994.

Предварительный просмотр документа:

тыва

Чаа-Хөл кожууннуң  Булуң-Терек ортумак школазы

Тыва дылга ОГЭ-ге онаалга

Булун-Терек ортумак школазының

1-ги категорияның  тыва дыл башкызы,

        Сенди Айслу Чапаевна.        

Кызыл, 2019.

1-ги вариант

1-ги кезек

Дыңнап бижиир эдертигниң сөзүглели

«Көк-Даштың чурумалы» ( Д.Сарыкай)

Суурнуң кыйыын хаажылай куду баткан хемчигеш кежилдир даңгаар-ла чиңгир-ногаан шивилерге бүзээлеткен оймак бар.Эрткен чазын ол оймакка үңгүрлээн кыс бөрү бөрзектери хүннээрекке дешкилежип, балдырларын ызыржып, ыймактажып ойнап турганнар. Ам ында долгандыр чыып каан ыяш оваалары, балды-хирээниң диңмиттиг дааш-шимээни кайы орандан кызыл чайт көстүр лозуңнар болгаш плакаттар, шириин арыннар, дыңзыккан шыңганнар, дер-бус. Одунган тайганың күчүлүг судалының белдири ам ында. Көк-Даштың кижилери база шупту ында.Ынчангаш суур хүндүс ыржым, ээнзиргей. Ооң амыдыралы кежээки имир-биле деңге дирлир.Улус ажылдан уурук-сууруктап кээп эгелээр.Соңгалардан сайгылгаан чырыы чайнаар. Хоолайлардан чалбыыш дылы кызаңнаар.

Сеңгин кышты халас эрттирбээн.Көк-Даш тайгазынга шынап-ла , хөй чаартылгалар болгулаан.Бажыңнарга сайгылгаан чырыы киирткен. Чунар-бажыңны септеткен. Почта салбыры ажыттынган.Ында телеграф аппарады тургузуп каан. Кызыл-булуңга кино үнүп эгелээн.

Күш-ажылдың  сагылга-чуруму быжыккан. Бүдүрүлге коллективиниң өзээ тургустунган.

2-ги кезек

Бойдустуң өңнүү

(1)Фомичиниң бүдүжүнде база бир онзагай, чараш өттүнүксенчиг чаң барын билип алдым.(2) Корум-чурумга ынак деп чүвези кайгамчык-ла кижи-дир.(3)Шак бо ээн тайга ишти аргалыг-ла болза чазак ордузунун аалчылар хүлээп аар залында хевис кыры ышкаш, арыг-силиг чытсын деп бодаар кижи-дир. (4)Эрткен оруувусту үргүлчү  демдектеп , ушкан ыяштарны эмгелей каап, сынган будуктарны бөле чыып, кымыскаяк өөн шеверлеп, кат сыптарының дөзүн арыглап, канчап-даа чоруур-дур. (5)Бойдустуң ёзулуг өңнүү кижи-дир деп билдим.

(6)Бис хүннү база тускай график ёзугаар, кандыг-бир албан черинге ышкаш кылдыр эрттирип чоруурувусту эскерип кагдым. (7)Эртенги хүн херели-биле деңге тура-ла халчыр бис. (8)Чемненир шактарывыс доктаамал болу берген. (9)А кежээлерде одаг чырыынга олурупкаш бижиттинеривис  мырыңай чурумчаан. (10)Мен демдеглелдерим уламчылап кириптеримге, Фомич база кылын кыдыраажын ушта соп эккээр мындыг.(11)Баштай ону ажыл отчёду белеткеп  турар деп бодаан мен, а херек кырында Фомич сактыышкыннар бижип чоруур «аза»  болуп-тур. (12)Дүүн кежээ ол менче кыдыраажын сунгаш:

-Шулуу, ма мээң бо шыйбактап каан чүвелеримни номчуп көрем -диди.

(14)Эжен-сүлде , Фомич чүгле геолог эвес, романтик база кижи-дир мооңар! (15)Көрүңер даан, чүнү бижип алган-дыр, даайывыс:

«Эх, бо бойдустуң чаражын! (16)Тускай эртемим аайы-биле бүгү назынымда чер кезип, улчуп чорааш, кандыг-кандыг эзим-аргаларны, хемнерни, дагларны, ховуларны болгаш шынааларны көрбээн кижи дээр мени! (17)Ол хирезинде бойдустуң катаптаттынмас каас чараш чурумалдарын магадап ханмас-тыр мен ийин…

(18) Бо тайгада аң-мең хөй, кат-чимис элбек,казар байлактар дээрге мырыңай эңдерик,ёзулуг-ла бустунмаан үүжениң шыгжамыры деп болур чер-дир бо.(19) Бир эвес бистерниң, геологтарның, мында эгелеп алган шинчилелдеривис чедиишкинниг доостур болза, бо ам-на узун уйгузундан оттуп, чуртка, ниитилелге болгаш кижилерге бодунуң ажык-дузазын көргүзүп, эртине байлаан хайырлаар үе келир-дир ийин».

(20)Даш-Балыктың мырыңай чер иштинден сыстып үнген бажынга чедеривиске, чүү-даа тывылбаан.(21)Оон турлагдан барып хүнезинненип алгаш, Даш-Балыктың бир адырын уннаштыр, Бустуг –Чарык деп өзенни чоктапкан бис. (22)Кончуг кадыр кашпал баары-биле баткан, шапкыны аажок, сай-дажы козурадыр чуглуп чыдар хемчигеш болду. (23)Эрии-биле таптыг кылаштаттынмас, үргүлчү-ле ол-бо талаларынче сүзүп кежер апаар, бужурганчыын канчаар силер! (24)Ооң кадында дажының тайгыры мырыңай чүдек дивес силер бе!

(25)Дүүн эртен Фомич бир даш тып алгаш, аңдара-дүңдере тудуп, улгаттырар шил өттүр көрүп, доңгураа-биле шыйбактап, дыка үр шинчээн соонда менден кезек айтырыглар салган:

-Шулуу, бо даштың  өңү кандыг-дыр?

(26)-Ала даш-ла-дыр.

(27)-Хевири чүнүң-биле дөмей-дир?

(28)-Борбаксымаар, картошка ышкаш даш-ла-дыр.

(29)-Канчап ынчап барганы ол?

(30)-Сайга дүрбүшкеш, элээни ол-дур.

(31)Дүүнгү одаавыска четкиже база чүнү-даа тыппадывыс. (32)Фомич аңаа доктаавайн-даа эртип бадыпкан.(33) Оон канчангаш-ла будум адаанче көрүптеримге, сиген аразында борбак даш чыдыр.(34)Руда! (35)Бузулган арны күдүр, мырыңай-ла чап-чаа хевээр. (36)Ынчалза-даа бодумга бүзүревейн,демги дажымны дүвү-далаш-биле Фомичиге аппарып көргүстүм. (37)

-(38) Каяа чыдыр? (39)Ол черге дүрген бараал-дидир.

-(39)Ылап-ла маңаа чытты бе?

-(40) Ийе, орну бо илдең көр даан.

(41)Фомич ам хөлзеп эгелээн. (42)Ол-бо талаларынче көргүлээш:

-(43)Элдептиин аа, кайыын келген даш боор?-диди.

(44) Сүүр даштардан халбактанып чорааш, дужааштыр эрик кырынче үне бээривиске, чүвениң ужуру дораан билдине берген. (45)Одуругнуң оргулаажында –көшке хоруму.(46) Ында чаа бузулган руда даштары эмгежок.

( Д.Сарыкай).

2-14. Онаалгаларны сөзүглелге даянып, харыылаңар. Онаалга бүрүзүнде харыыларның иштинден чүгле чаңгыс шын харыыны тыпкаш, 1 дугаарлыг харыылар бланкызынче төгериктеп демдеглеңер.

2. Дакпырлап бижиир ажык эвес үннүг  сөстү домактан ушта бижиңер

1) Фомичиниң бүдүжүнде база бир онзагай, чараш өттүнүксенчиг чаң барын билип алдым.

2) Корум-чурумга ынак деп чүвези кайгамчык-ла кижи-дир.

3) Эрткен оруувусту үргүлчү  демдектеп ,ушкан ыяштарны эмгелей каап, сынган будуктарны бөле чыып, кымыскаяк өөн шеверлеп, кат сыптарының дөзүн арыглап, канчап-даа чоруур-дур.

4) Бойдустуң ёзулуг өңнүү кижи-дир деп билдим.

 3. Дараазында домакта узун ажык үннүг сөстү тодарадыңар.

Ооң кадында дажының тайгыры мырыңай чүдек дивес силер бе!

1) Ооң

2) дажының

3) чүдек

4) тайгыры

Номчаан сөзүглелге даянып, 4-14 онаалгаларны күүседиңер. Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле айтырыгның адаанда шугумчугашка демдеглеңер.

4. 6-9 дугаарлыг домактардан орус дылдан үлегерлеп алган сөстү ушта бижиңер.

_______________________________________________________________________

5. Кежээ деп сөстүӊ антонимин тодарадыр.

(25) Дүүн кежээ ол менче кыдыраажын сунгаш:

-Шулуу, ма мээң бо шыйбактап каан чүвелеримни номчуп көрем -диди.

6. Сөстүӊ тургузуун сайгарар: аалчылар.

7.21-22 дугаарлыг домактарда хуу чүве аттарыныӊ шын бижилгезин тайылбырлап бижиир.

_______________________________________________________________________

8.26-28 дугаарлыг домактарда кошкадыр чадада демдек адын айтыңар

9. 9-11 домактарның иштинден чагырышкан нарын домакты тодарадыңар.

_______________________________________________________________________

10. Домактан хамааржылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын ушта бижиңер.

(18) Бо тайгада аң-мең хөй, кат-чимис элбек, казар байлактар дээрге мырыңай эңдерик,ёзулуг-ла бустунмаан үүжениң шыгжамыры деп болур чер-дир бо.

_______________________________________________________________________

11. 7 дугаар бөдүүн домактың хевирин айтыңар.

_______________________________________________________________________

12. 32 дугаар домактың грамматиктиг ооргазын (кол сөс болгаш сөглекчи) тодарадыңар.

_______________________________________________________________________

13. 44-46-гы домактарда деепричастиелиг бөлүглелдер-биле нарынчыттынган домакты тодарадыңар.

_______________________________________________________________________

14.Нарын домактарның кезектери болур бөдүүн домактарны  кандыг бижик демдээ-биле аңгылааныл?

Оон канчангаш-ла будум адаанче көрүптеримге, сиген аразында борбак даш чыдыр.

3-кү кезек

2-ги кезекте бердинген сөзүглелге даянып, онаалганың дугаарын айыткаш, 2 дугаарлыг харыылар бланкызының саазынынга күүседиңер: Чогаадыгны бижиирде, С2.1 деп айтып каар.

С2.1. «Бойдустуң ёзулуг өңнүү деп кымыл?» деп угаап-бодаар кыска чогаадыгдан бижиңер. Бодуңарның бодалыңарны бадыткаары-биле сөзүглелден чижектерни киирип, 70-ден эвээш эвес сөстүг кыска чогаадыгны бижиңер. Ону билдингир болгаш арыг кылдыр күүседиңер.