Синоним диэн тугуй холобурдар

Уруок   темата: Антоним, омоним, синоним  тыллар
Уруок   аата:  Тереебут тылбыт  эмиэ тыынар тыыннаах.
Уруок керунэ: Билэри чинэтэр оонньуу­уруок
Уруок сыала:
­ предметнэй:
Антоним, омоним, синоним, ес хоьооннорун, сомо5о домохторун туьунан билиини чинэтии
Антоним, омоним, синоним тылларынан тыл баайын саппааьын ханатыы
Таба суруйарга, санарарга, санааны этэргэ уерэтии
Тереебут  тыл, тулалыыр айыл5а  кэрэтин, баайын  харыстыы уерэнэргэ  иитии
Уерэх дэгиттэр уеруйэхтэрэ (УУД):
Тус санааны, сыьыаны сайыннарар уеруйэх (Личностные УУД):



 антоним, омоним, синоним тыллар этиини онорорго ылар оруолларын ейдееьун ;
 бэйэ сыьыанын, санаатын иэйиилээхтик этэргэ кыьаныы;
 атын о5о эмоциятын ейдееьун, тэннэ уерсуу;
Бэйэни салайынар, дьаьанар уеруйэх (Регулятивные УУД):



уруокка уерэтиллэр матырыйаалы учууталы кытта тэннэ уерэтии;
 учуутал этэр былаанынан уерэнэ уерэнии;
биир  эрчиллииттэн атынна сепке кеьен уерэнии;
Билэр, керер уеруйэх (Познавательные УУД):




тыллары кэтээн керерге уерэнии; 
сана тыллары толкуйдуу уерэнии;
таба санара, суруйа уерэнии; 
толоруллубут   улэ   тумугунэн   (группанан   улэ,   учууталы   кытта   улэ,   бэйэ   улэтэ)
санааны сайа этэргэ  уерэнии.
Бодоруьар уеруйэх  (Коммуникативные УУД):
– тус бэйэ санаатын тылынан , суругунан (этии, тыл, уруьуй) этэргэ уерэнии;
– атын о5о санаатын, этиитин толору истии, ейдееьун;
– хоьоону дор5оонноохтук аа5арга уерэнии;
– группанан улэлииргэ уерэнии, кэпсэтэргэ, субэлэьэргэ уерэнии;
Уруокка туттуллар тэрил: дуоска, слайдалар, уруьуй, сорудахтаах карточкалар
Уруок хаамыыта Уруок тэрээьин чааьа
 (Мотивация  к учебной деятельности, целеполагание).
1. Дорооболоьуу
2. Уруок сыалын быьаарыы: 
Бугунну уруокка биьиги урут билэрбитигэр оло5уран лексиканы чинэтиэхпит, билиибитин
тургутан керуехпут, оонньуохпут, тылы таба санарарга, суруйарга, сатаан тутта уерэнэргэ
эрчиллиэхпит. Тереебут сахабыт тыла баайын, кэрэтин туьунан кэпсэтиьиэхпит. 
      3. Турукка киирии: 
Тула еттугутун керун эрэ? Биьигини сибилигин ханнык еннер тулалыылларый? Билигин
экраны керуеххэйин. Манна ус ен бэриллибит. Бу эьиги санаа5ытыгар   тугу бэлиэтиирэ
буолуой? Ким этиэ5эй? 
Сеп:   ара5ас – кун, халлаан куех –халлаан, от куех – от­мас, 
Биьиги бу еннербутун бугунну уруокпутугар сыьыарабыт. Ол курдук:
  Ара5ас ­ антоним,   халлаан куех   – омоним, от куех – синоним. Билигин 2 хамаанда5а
хайдабыт. Тус­туьунан олоробут. Билигин мин эьиэхэ лиистэри тунэтэбин. Манна эьиги бу
уруок устата улэлиэххит. Сеп эппиэт аайы айыл5а кестуулэринэн фишкалар тиксиэхтэрэ,
ону эьиги бу лиискитигэр килиэйдээн иьэ5ит. Тумугун уруок бутуутэ керуехпут. 
Уруок сурун чааьа
(Актуализация знаний, закрепление материала)
1. Антонимнары ситэрии  (анарын учуутал, анарын – о5олор этэллэр)
Урун­хара
Ыраах­чугас
Уеруу­хомолто
Баай­дьаданы
Куьа5ан­учугэй
Куйаас­серуун
Аьыы­ньулуун
Илин­кэлин
Кэл­бар
2. Сомо5о домохторго   (хас биирдии о5о5о сорудах), антонимнары булуу Барар сирэ ба5ана уутэ, кэлэр сирэ кэлии уутэ буолла.
Биир  кун ат уор5атыгар, биир кун ат ере5етугэр.
Быста­быста сал5анар, тимирэ­тимирэ куерэйэр, еле­еле тиллэр.
А5ыйахтан а5ыйах, угустэн угус охтуо.
Илини­ар5ааны билбэт буолла.
Илин­кэлин туьус.
Иннин­кэннин билбэт
Ириэнэхтэн  иннимэ, тонтон толлума.
Иьэ­таьа биллибэт.
Кун – ый буол.
Кэннэ уьаан, иннэ кылгаан иьэр.
Сиртэн халлаанна диэри.
Сырдыкка­харана5а киллэр.
Тердугэр­тебетугэр тиий.
Тон суолун тордоо, ириэнэх суолун ирдээ.
Урун –хара суурук.
Урун­хара тылын этиттэ.
Урдэ уус бэргэьэ, анна адьыр уу.
Уеьэ­аллара турун.
Ый баьыгар­ата5ар.
Ый­кун ыьыа5а онор.
Этап тумугэ: Антонимнар диэн хайдах тылларый? (о5олор санаалара)
3. Омонимнары бэлиэтээн (слайданан улэ)
Остуолга ас тардыллыбыт.  О5урсуубут сана ас биэрэн эрэр.
Куйааска серуун утах абырыыр.  Хас да утахтан быа тахсар.
Уеьэнэн хаас уерэ ааста.  Дьэ хойуу хаастаах кыыс эбит.
Эбэм быа хатта.  От­мас олус да хатта. Биир кетех маста киллэр.  Кетех келенен олох ырааппаккын.
4. Омонимнарынан таабырын таайыыта. (слайд)
Этап тумугэ: Омонимнар диэн хайдах  тылларый? (о5олор санаалара)
5. Синонимнарга холобурдар (о5олор бэйэлэрэ булаллар)
6. Синонимнары бул:
Абырах
Беден 
Ичигэс 
Кердес 
Кундулээ 
Кыра 
Улахан 
Ааттас 
Самалык 
Маанылаа 
Оччугуй 
Сылаас 
7. Синонимнары тылынан ситэрии, тылынан этии оноруу:
Ейдеех – тебелеех, толкуйдаах
Киэргэнэр – маанымсыйар, симэнэр
Куутэбин – кэтэьэбин, кеьутэбин
Сымыйалыыр – албынныыр, 
Этап тумугэ:  Синонимнар диэн хайдах тылларый? (о5олор санаалара)
Уруок тумугэ
(Рефлексия)
(слайданы кер)
­ Слайда5а  ойуу: 
Кун              ­  ара5ас 
Халлаан      ­ халлаан куех
Сир ийэ        ­ от куех
­ Бу ойууга туох итэ5эс баарый?
Саамай сеп: дьон, мас, кыыл, сибэкки
­ Билигин хамаандалар ойууларбытын кердеребут. 
Ким айыл5ата саамай кэрэ буолла? 
Бу айыл5абыт туох тумугунэн маннык кэрэ буолла? Тыл баайын кеметунэн.
­ Тыл эмиэ тыынар тыыннаах, тыл олус баай, кыраьыабай, кэрэ керуннээх эбит.
Бу икки ойууттан хайатын талыа этигитий? ­ Баай айыл5а кестуутэ  –  баай тыллаах –естеех киьи холобура.
Онон, о5олоор баай тыллаах­естеех киьи кестер кестуутунэн хайдах буолар эбитий? 
Ийэ  айыл5абыт ситэн­тупсан турарын курдук кэрэ, кыраьыабай буолар эбит. 
­ Айыл5а харыстабылын туьунан кылгас кэпсэтии
­ Тереебут тыл харыстыырга бэйэ санаатын этии
Уруок тумугунэн о5олор санаалара (рефлексия) Барар сирэ ба5ана уутэ, кэлэр сирэ кэлии уутэ буолла.
Биир  кун ат уор5атыгар, биир кун ат ере5етугэр.
Быста­быста   сал5анар,   тимирэ­тимирэ   куерэйэр,   еле­еле
тиллэр.
А5ыйахтан а5ыйах, угустэн угус охтуо.
Илини­ар5ааны билбэт буолла.
Илин­кэлин туьус.
Иннин­кэннин билбэт
Ириэнэхтэн  иннимэ, тонтон толлума.
Иьэ­таьа биллибэт.
Кун – ый буол.
Кэннэ уьаан, иннэ кылгаан иьэр.
Сиртэн халлаанна диэри.
Сырдыкка­харана5а киллэр.
Тердугэр­тебетугэр тиий.
Тон суолун тордоо, ириэнэх суолун ирдээ.
Урун –хара суурук.
Урун­хара тылын этиттэ.
Урдэ уус бэргэьэ, анна адьыр уу. Уеьэ­аллара турун.
Ый баьыгар­ата5ар.
Ый­кун ыьыа5а онор.

Синонимия — тыл биирдэмнэрин биир таһымнаах көрүҥнэрин (тыл, морфема, тыл ситимэ) суолтата толору биитэр толрута суохтук сөп түбэһиитэ.

Синоним – (synonymia – одноименный) греческай тыл. Суолтатынан биир эбэтэр. Чугасыһар өйдөбүллээх, оттон дорҕооннорун састаабынан тус-туспа бэриллэр тыллар бөлөхтөрүн синонимнар диэн ааттанар [Ааллааҕыскай 1957: 4 66].

Синонимнар – дор5ооннорун састаабынан тус-туһунан саҥарыллар, ол гынан баран, биир эбэтэр маарыннаһар суолталаах тыллар ааттаналлар. Нуучча синонимистара синоним уопсай өйдөбүлүн быһаарыылара биирдик олосхуйа илик. Ол эрээри үгүс өттүлэрэ бу үгэс курдук туттуллар быһаарыынан салайтараллар.

Синонимнаһар кэккэ тыллар бүттүүн синонимическай бөлөҕү (кэккэни) оҥороллор. Ол бөлөххө биир сүрүн, баһылыыр-көһүлүүр суолталаах тыл баар буолар. Ол тыл «доминанта» диэн ааттанар. Тылларга доминанта синонимическай бөлөх иннигэр турааччы. Холобур, сылайбыт диэн тыл – доминанта, кинииэхэ синонимнаһар тыллар: илистибит, мөлтөөбүт, ахсаабыт, хараабыт, уҕараабыт, саллыбыт диэн тыллар, бары холбоһон, биир тустаах синонимическай бөлөҕү үөскэтэллэр.

Синонимическай бөлөх тылларын ахсаана биир тэҥ буолбатах. Соро бөлөх синонимнаһар тыллара элбэх, оттон сороҕо аҕыйах буолар. Холобур, үөһэ бэриллибит сылайбыт диэн тыл алта синонимнаһар тыллаах эбит буоллаҕына, ыйытыы диэн тыл боппуруос эрэ диэн тылы кытта сирэй синонимнаһар кыахтаах. Ол курдук, аҕыйах (икки, үс) тыллаах синонимическай бөлөх үөскүүр. Синоним бөлөҕүн үөскэтиигэ синонимнаһар тыллар суолталарын бэйэ-бэйэлэригэр маарынната сатаабакка, доминанта тылга сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллуохтаах [Луковцев 1982: 136 142].

Синоним туһунан

Бэйэтин кэмигэр дьоһуннаах үлэнэн сыаналаммыт Ф.И. Фонвизин суруйбут нуучча тылын синонимнарын бастакы тылдьыта 1783 сыллаахха тахсыбыта. Синоним бэйэтин туһугар үгүс уустук өрүттэрдээх, сорох суоллара билигин да ситэ-хото быһаарылла илик, тыл биир баай араҥатынан буолар быһыылаах.

А.Б. Шапиро синоним диэн тугун, кини суолтатын биирдиилээн ученайдар XVII үйэттэн ыла бадахтаабыт аттарыыларын, чинчийбит үлэлэрин анализтаан туран, бэйэтин киэҥ ис хоһоонноох ыстатыйатыгар бу курудк суруйбуттаах : «Между тем словарь синонимов — пособие первой небходимости, наряду с грамматикой и толковым словарем».¹

¹  А.Б. Шапиро. “Некоторые вопросы теории синонимов” (на материале русского языка). Доклады и сообщения Института языкознания АН СССР №8. 1955, с. 69.

А.Б. Шапиро синоним диэн туох өйдөбүллээх буолуохтааҕын туһунан бу курдук түмэр суолтлаах сабаҕалааһыны оҥорбута: «Синонимами являются различные по своему звуковому составу слова, обозночающие одни и те же понятия, в выражение которых вносятся дополнительные оттенки значения».

Нуучча тылын синонимын тула ааспыт өттүгэр синонимиологтар ортолоругар хайдыһан хаалыы баара – биир сүрүн биһирэмнээх быһаарыы олосхуйбатаҕын дьэҥкэтик көрдөрөр.

Профессор Л.Н. Харитонов «Современный якутский язык»² диэн дьоһуннаах үлэтигэр, ким-хайа иннинэ, төрөөбүт тыл синонимын туһунан суруйбута: «Синонимами называют слова одинаковые или близкие по значению, но различные по звуковому составу ( от греч. – одноименный). Синонимы могут заменять друг друга при выражении одного и того же понятия или основной идеия, не нарушая (не искажая) их сущности». Холобур: эһэ, кыыл, тыатааҕы, кырдьаҕас, оҕонньор; самыыр, ардах; модьу, баабый, күүстээх, тэтиэнэх; абыраа, быыһаа, өрүһүй; адьас, ончу, отой, ыыра, букатын, төрүт…

Н. К. Антонов суруйар: «Синонимнары үөрэтии төрөөбүт тыл баайын билэргэ, онон хомоҕойдук тутта үөрэнэргэ улахан туһалаах. Саха тылыгар синонимнар эмиэ балай да киэҥник сайдыбыттар… Синоним буолар тыллар үксүн элбэх суолталаах буоланнар, араас тыллары кытта синоним буоласар түбэлтэлэрэ үгүс буолааччы. Биир тыл хас суолталаах да, соччонон элбэх атын-атын синонимныы кэккэлэри үөскэтэр кыахтаах». Кини тиһэҕэр маннык түмүккэ кэлэр: «Онон үгүс өттүгэр синонимнаһар тыллар бөлөхтөрө олус киэҥ буолааччы. Ол саха тыла эҥин-эгэлгэ тылларынан, ньымаларынан баайын, туһааннаах өйдөбүлү араастык эгэлгэлээн, эҕэлээн, өрүттээн, чуолкайдык уонна хомоҕойдук этэр улахан кыахтааҕын көрдөрөр… Саха тылын синонимнарын баайа араас жанрдар, стиллэр, сыһыаннар бары көрүҥнэрин, араҥаларынан толору хааччыйар курдук, өрүү үксүү, хаҥыы, сайда турар».³

Синонимнар Г.М. Васильев суруйарынан: «Суолталарынан төһө да атылыы курдуктарын иһин, бары үүт-үкчү буолбаттар, бэрт намчы семантическай уратылардаахтар, биллэ биллибэт арахсар дэгэттэрдээх (оттенки, нюансы) буолаллар. Онон синонимнары сатаан, бэйэ стилигэр сөп түюэһиннэрэн, бэргэнник туһаныы – тыл маастарын биир боччумнаах соруга».¹

² Л.Н. Харитонов. Современный якутский язык. Якутск. 1947.

³ Н.К. Антонов. Саха билиҥҥи тылын лексиката. Якутскай. 1967. 33-34 с.

¹  Г.М. Васильев. Нууччалыы-сахалыы поэтическай тылдьыт. 1976.

К. Уурастыырап биир хоһоонугар синонимныы тыллары бэргэнник туттуюут түгэнин ылан көрүөҕүҥ.

«Дьукку билэҕин

Чуубурҕаама,

Ыыра билэҕин

Ыллаҥнаама!»

Бу чуо5а-муо5а суох булгуччу билиннэрэр хабааннаах модьуйуу. Итиннэ туттуллар синоним тыллар дэгэт өйдөбүллэрэ: дьукку туппут, ыыра тарпыт курдук дьуккурхай модьуйуулаахтар. Өскө ити оннугар адьас билэҕин чуубурҕаама… ыллаҥнаама дэммитэ буоллар, саараҥныҥы соҕус, оччо-бачча булгуччута суох модьуйууну өйдөтүө этэ. Адьас – синонимическай бөлөҕү баһылыыр тыл. Кини бэйэтин бөлөҕүн иһинээҕи атын тыллар араас өрүттээх дэгэттэригэр ханнык да кытыга суох уопсай сыһыаннаһыыны тутуһар. Бу бөлөххө киирсэр сорох тылар дэгэт өйдөбүллэрин аттарыыга хас биирдии тыл төрүт, олох суолтатыгар олоҕуран быһаарыы, ордук төрүт олох суолтатыгар олоҕуран быһаарыы, ордук тоҕоостоох курдук. Холобур, ыыра, туура, булгу, отой, түөрэ диэн тыллары дьуккуччу ылыннарар эбэтэр ылыннарбат санааны туруору этэргэ туттуохха сөп. Ол аата маһы дуу, ханнык эрэ атын предметы ыыра, туура, түөрэ тарппыкка, булгу туппукка, отойбукка холоонноох модьуйуу буолуохтаах.

Эллэй хоһоонугар этиллэринэн: «Булгу барбыт кынаты ким хайаан да көтүтүөй?!» Кырдьык, ыыра тардыллыбыт, булгу тутуллубут самсана охсуллубута дьэҥкэ.

Синоним биир суол тустаах анала – тыл суолтата кубулдьутуллан, кини өйдөбүлэ бэрт намчы дэгэттэнэн бэргэнник туһаныллыытын хааччыйыы. Синоним тыл саныыр санааны чочуйар, этэр этиини эгэлгэлиир, тыллаһар тылы кылаанныыр. Манан синоним тыл суолтатын дарбата сатаабаппыт, кини дэгэттээн этэргэ табыгастаах тылларын көмөлөһөр өҥөлөөҕүн тоһоҕолоон этэбит.

Синоним бөлөҕүн иһинээҕи хас биирдии тыл төһө дэгэт суолталанар да, соччонон туспа синонимныы бөлөҕү үөскэтэр. Холобур, үчүгэй, үтүө, күндү; кэрэ, эриэккэс; талыы, талба, мааны; туйгун чулуу диэннэр синоним биир бөлөҕө буолан ылар кыахтаахтар. Оттон тыллар тустаах дэгэтэринэн сөпсөһөн, тус-туһунан синоним биир бөлөҕө буолан ылар кыахтаахтар.Оттон тыллар тустаах дэгэттэринэн сөпсөһөн, тус-туһунан синоним бөлөҕөр хайдаллар. Ол хайдыыга атын саҥа тыллар кытталлар, дэгэт суолтата тэтимирэр: Үчүгэй дьүөгэм – үрдүттэн судургу үчүгэй. Күндү дьүөгэм – ханнык эрэ күндүргэтэр дэгэттээх үчүгэй. Үтүө дьүөгэм – таһыччы истиҥ эрэннэриилээх үчүгэй [Аллааҕыскай 1982: 3-9 142].

Саха синонимикатын үөрэтии билиҥҥи туруга

Саха тылыгар синонимы үөрэтии туругун туһунан кылгастык билиһиннэрэр буоллахха, саха тылын синонимиятын туһунан методическай суолталаах үлэ суоҕун кэриэтэ (1982 сыл туругунан). Ол курдук саха тылынүөрэхтээхтэрин сорох үлэлэригэр, тылдьыттарга кыратык, хам-түм туттуллан, таарыллан ааһаллар.

Элбэх синонимнаһар тыллар Э.К. Пекарскай «Словарь якутского языка» диэн тылдьытыгар бэриллэллэр.Холобур, алдьархай, диэн тыл синонимнарынан быһылаан, илдьиркэй, өлүү, үлүгэр, сор, эрэй, муҥ диэн тыллар киллэриллэллэр.

А.Е. Кулаковскай «Статьи и материалы по якутскому языку» диэн кинигэтигэр харамайдар уонна үүнээйилэр (диалектальнай тыллар) синомнаһыылара хабыллар. Холобур эһэ диэн тыл, сорҕото төһө да архаичнай суолталааҕын иһин, 22 синонимнаһар тыллардаах эбиттэр. Эһэ – талкы, аабый, хохтуула, эбэ, оҕонньор, тойон, улуу кыыл, тыатааҕы, ойуурдааҕы, арбаҕастаах, хоох, кини, мэлбэр, моҕус, сырҕан, хардаҕас, хадаччы, маппыйар, таптыыгын, накыта, накыйбах.

А.Е. Кулаковскай эһэ итиччэ элбэхаатааҕын икки суолунан быһаарар: маҥнайгытынан, эһэ саха сиригэр киэҥ сиринэн тэнийбитинэн, ол иһин араас сирдэргэ араастык ааттамытынан, иккиһинэн, итэҕэл, иччи өйдөбүллэрэ баалларынан куттанан, сэрэнэ, тардына ааттабыттарыттан тахсыбыт.

Маҥнайгы синонимы үөрэтиигэ анаммыт үлэнэн П.П. Барашков 1938 с. Илиинэн суруллубут үлэтэ «Словарь синонимов и омонимов на русском шрифте» диэн үлэтэ буолар. Бу тылдьыкка тыллар алфавит бэрээдэгинэн суруллаллар. Доминанта буоалр тыл бастатыллар. Ол кэнниттэн синонимическай бөлөх бэриллэр. Синонимнары быһаарар холобурдар этиилэринэн доҕуһуолланаллар.

Итилэри таһынан проф. Л.Н. Харитонов «Современный якутский язык» диэн үлэтигэр «Лексика» диэн разделга синонимнарга биир туспа параграф анаммыта. Проф. Е.И. Убрятова «По синонимике синтаксических конструкций» (сб. «Языки народов Сибири»), И.П. Винокуров «Синонимика падежных конструкций в якутском языке», А.Г. Нелунов «Глагольная фразеология якутского языка» — диэн үлэлэр бааллар. [Луковцев 1982: 136-138 142].

Саха синонимиката үөскээбит уонна

байытыллар суоллара

Саха синонимнаһар тыллара, араас кэмнэргэ үгүс ураты ньымаларга олоҕуран, сыыйа үөскээбиттэрэ.

1.    Атын омуктартан кирбит тыллартан: боростуой, киитэрэй, чыын, оонньууска (нуучч.); судургу, соло (монг.); уктас (тув.); ньымаат (эвенк) уо. д. а.

2.    Саха диалектнай тыллара уопсай тылы кытта булкуһууларыттан: ыйыт – сураа; ыарытыган – араҥ; дьабарааскы – өргүө; лааҥкы – алыҥах; долбуур – холорук; тоҥсоҕой – тоноҕос; кукаакы –ньокоокуй; тэмэлдьигэн- тоноҕос уо. д. а.

3.    Харыс тыллары (эвфемизмнары) туттууга куһэлититтэн: хотой – тойон кыыл, эһэ – кырдьаҕас, тыатааҕы; абаһы хараҕа – көрөр, анаарар уо.д.а.

4.    Тылы сымната саҥарыыттан: хат, оһоҕостоох – ыарахан; өлбүт – куһаҕан буолбут, айаннаабыт, барбыт уо.д.а

5.    Төрүт синонимнаһар тыллартан: маҥан – уруҥ; кыра – аччыгый, оччугуй, быыкаа, быыкаайык, куйа, дуона суох; үчүгэй – бэрт, үтүө…

Нуурайар чуумпу күөл дьиримнии истэрэ,

Нусхайар чугас тыа мичиҥнии күлэрэ (П.О.).

(күл, мичилий, күлүм аллай, ымай, ырбай, мырбай – синоним бөлөҕө)

Ымай-ырбай ырыанан ырбай (П.О.).

Көрсүө дьүһүннээх, номоҕон ньуурдаах, сэрэммит сирэйдээх… Тоҕус сүөм холобурдаах норуллар ноолур солко суһуохтаах эбит. (А.К.).

(дьүһүн, сирэй, ньуур; баттах, суһуох). [Луковцев 1982: 138-139 142].

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ:

1.      Ааллааҕыскай Н.А. Саха тылын синонимнарын, омонимнарын уонна антонимнарын тылдьыт. Якутскай 1957. Якутская республиканская типография. 66 с. Синонимия

2.      Ааллааҕыскай Н.А. Саха тылын антонимнарын тылдьыта. Якутскай 1976. Якутское книжное издательство. 53 с.

3.      Аалааҕыскай Н.А., Х.Х. Луковцев. Саха тылын синонимнарын кылгас тылдьыта. Якутскай 1982. 142 с. Синонимия

Слайд 1

С аха тыла 4 кылаас

Слайд 2

Аат тыл Туохтуур Даҕааһын Нууч.д.а. -лаах -тааҕы -ҥы -сах -ыгас -иик -с -тыҥы -лаахай -тай -ай -ой -эй

Слайд 3

БЭРЭБИЭРКЭЛЭН Ахсынньыга тымныы, хаара суох буоллаҕына — бэс ыйыгар кураан буолар.

Слайд 4

Биир биилкэ Икки иннэ Үс үтүлүк Түөрт түөрэй Алта ат Сэттэ сэлээппэ.

Слайд 5

Ахсаан аат Хас? Төһө?

Слайд 6

Ахсаан ааттары бул, ыйытыыта туруор. Айаннаабыттарын үһүс күнүгэр улахан эһэ суолугар кэтиллэ түспүттэр. Биһиги сүүрбэ биирис үйэҕэ олоробут. Уон биирис кылаастар эксээмэн туттараллар.

Слайд 7

Кэрискэ ахсаан аат ХАҺЫС?

Слайд 8

Кэрискэ а.а. бул Оскуола күрэҕэр Саша үһүс миэстэ буолла. Коля ахсыс кылааска туйгуннук үөрэнэр. Бэһис киһинэн бырааска суруйтардым.

Слайд 9

Эн хараҥаччылар төттөрү-таары көтө сылдьар сыырдарын үрдүгэр тохтоотум. Кинилэр хараҥаччылар уйаларыттан тахсалларын кэтэстибит.

Слайд 10

Миша талах быыһыттан куобах оҕотун тутта. Оҕолор ойуурга бардылар. Колялаах Ваня сөтүөлүү баран испиттэрэ. Мин, Дима, Сеня уонна Ваня буоламмыт бэҕэһээ киэһэ биир кинигэни ааҕан бүтэрдибит.

Слайд 11

Сирэй солбуйар аат — ким? туох? диэн ыйытыыга хоруйдуур, биридимиэти көрдөрөр, аат тылы солбуйар. Сирэйэ Биир ахсаан Элбэх ахсаан 1 Мин Биһиги 2 Эн эһиги 3 Кини кинилэр

Слайд 12

Ыйар солбуйар аат Биир ахсаан Элбэх ахсаан бу ити ол балар итилэр олор

Слайд 13

Ыраах дэриэбинэ көстөр. Тэйиччи соҕус оҕолор сөтүөлүү сылдьаллар. Чугас массыына айаннаан иһэр.

Слайд 14

Т ити А — С Т Т Т Х Т

Слайд 15

Кыыс ойуулаах сурунаалы көрөр. Коля уруокка бэйэтэ суруйбут кэпсээнин аахта. Костя аҕатыгар мэлдьи көмөлөһөр.

Слайд 16

Туохтуур Биридимиэт тугу гынарын көрдөрөр. Тугу гынар? хайыыр? диэн ыйытыыга хоруйдуур. Этиигэ — кэпсиирэ буолар. Кэминэн, ахсаанынан, сирэйинэн уларыйар.

Слайд 17

Туохтуур билиҥҥи кэмэ Мин куоракка таҥас атыылаһа бардым. Билигин буола турар хайааһыны көрдөрөр. Тугу гынар? Хайыыр? Ахсаанынан, сирэйинэн

Слайд 18

Аах, с үүр, хомуй Биир ахсаан Элбэх ахсаан 1 с. 2 с. 3 с. Туохтуурдары уларытан суруй

Слайд 19

Нарыйа маҕаһыынтан килиэп, арыы атыылаһан кэлбитэ.

Слайд 20

Туохтуур ааспыт кэмэ Буолан бүппүт хайааһыны көрдөрөр. Тугу гынна? хайаата? Ахсаанынан, сирэйинэн уларыйар.

Слайд 21

Биир ахсаан Элбэх ахсаан 1 с. 2 с. 3 с.

Слайд 23

Са ҥа чааһынан ырыт ыллаабыта — илдьэҕин — үөрэнэбит —

Слайд 24

Сайыына суумкатын Дайаанаҕа илдьиэҕэ. Эбэм үбүлүөйүгэр саҥа былааччыйа кэтэрдиэхпит.

Слайд 25

Туохтуур кэлэр кэмэ Буолуохтаах хайааһыны көрдөрөр. Тугу гыныа? хайыа? Ахсаанынан, сирэйинэн уларыйар.

Слайд 26

Биир ахсаан Элбэх ахсаан 1 с. 2 с. 3 с.

Слайд 27

Кыргыттар буспут бөдөҥ отону хап-сабар итигэстээн сыбыгыраппыттара.

Слайд 28

Уопсастыбаннай миэстэлэргэ бэрээдэктээхтик сырыт. Дьон сылдьарын мэһэйдиир гына турума, утары иһэр дьоҥҥо уҥа кытыыны тутуһан бар.

Слайд 29

ТУОХТУУР СОРУЙАР КИЭБЭ Ба ҕарыыны, көрдөһүүнү, ыҥырыыны, соруйууну тугу гын? хайаа? элбэх ахсааҥҥа — ҥ суруллар

Слайд 30

Са ҥа чааһынан ырыт Сүүрүөххүт —

Слайд 31

Көттө — көтөн таҕыста барда — баран хаалла көрдө — көрө биэрдэ ааҕар — ааҕар буолбут бүттэ — бүтэрэн кэбистэ сүүрдэ — сүүрэ турда

Слайд 32

Көмө туохтуурдар

Слайд 33

Саҥа чааһынан, этии чилиэнинэн ырыт. Кинилэр лиҥкир мастаах ойуурунан алааска киирэн кэллилэр.

Слайд 34

Сылгы кы һын хаарга сытар, күөлэһийэр буоллаҕына — күн-дьыл сылыйар, былытырар, хаардыыр.

Слайд 35

Биһиги кылааһынан Дьокуускай куоракка киинэҕэ бардыбыт. Биһиги кылааһынан Дьокуускай куоракка киинэҕэ бар батыбыт .

Слайд 36

Хайааһын буоларын көрдөрөр туохтуур буолар халыып, оттон буолбатын көрдөрөр туохтуур буолбат халыып дэнэр.

МБОУ » Хамагаттинская СОШ имени Е.М.Шапошникова
МО «»Намский улус» РС(Я)

«Рассмотрено» на заседании МО » Согласовано»: »
Утверждаю»:

на заседании МО зам. директора по УМР директор

Протокол №_____ ________( Березкина Л.Н.)
_______(Дьяконов А.М.)

от ________________2016 г. от
_______________2016 г. от______________2016 г.

Рабочая программа

по________________________________в____классе

_______________________________________________________

ФИО разработчика, категория

2016-2017 учебный год

БЫЬААРЫЫ СУРУК

Саха тыла — саха оскуолатыгар үөрэх тыла,
билии-көрүү төрдө буолар. Үөрэнээччи тыл өйдөбүлүн туһунан
өйдөбүлэ, ситимнээн сацарар үөрүйэ5э, ырытар-толкуйдуур дьо5ура
төрөөбүт тыл уруогуттан са5аланар. Онтон салгыы о5о атын
предметтэри кэбэ5эстик өйдүүрүгэр төрөөбүт тыл тирэх буолар. Саха
тылыгар улэлиир бырагыраама Федеральнай государственнай стандарка
ФГҮС (ФГОС ), РФ «Үөрэ5ирии туһунан» сокуонугар, 1992с. Саха
Республикатын Конституциятын 46-с ыстатыйата «Саха Республикатын
государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар», СР
Правительствота «Саха Республикатын национальнай оскуолаларын
санардан сайыннарыы концецията» докумуоннарыгар, С.С.Семенова «Саха
тыла: 5-11 кылаас» уонна Г.Г.Филиппов, Г.И.Гурьев оцорбут
бырагырааммаларыгар (2012, 2015сс) оло5уран оцоьулунна. Улэлиир
бырагыраама — ФГҮС ( ФГОС) олоххо киириитигэр тирэх. Үөрэх билиитин
эрэ ылыыга анаммат, үөрэнээччи дэгиттэр дьо5урун сайдыытыгар:
бэйэни салайынар (регулятивнай ), билии-көрүү ылар ( познавательнай
), тус суолталаах ( личностнай ), бодоруһар ( коммуникативнай ) —
оло5урар, маны таһынан метапредмет, биирдиилээн сыһыан (
индивидуализация), үөрэх ситимин биир ситимцэ киллэриигэ
соруктанар, үөрэнээччи төрөөбүт тылын таптыырыгар олук уурар,
сахалыы суруйар, аа5ар дьо5урун сайыннарыыга туһуланар.

Программа тутула:уорэнэр программа, быьаарыы
суругк, уорэх предметин туьунан ойдобул, саха тылын предметин
суолтата, уорэх предметин ис хоьооно,саха тылын уорэтии
сыала-соруга, уорэнээччи билиитин таьымын ирдэбилэ, уорэтии
тумуктэрэ, уорэх былааныгар уорэх предметин миэстэтэ ыйыллар, тумук
ирдэбил, календарнай-тематическэй былаан .

Орто суьуех оскуола5а саха тылын предметин
суолтата

Саха тыла 1992 сыллаахха судаарыстыбалыы
ыстаатыстанан, суолтата биллэрдик үрдээбитэ. Тереебут тыл — хайа да
норуот келуенэттэн келуенэ5э бэриллэр улуу нэьилиэстибэтэ, киьи
аймах култууратын суду сыаннастарыттан биирдэстэрэ. Тереебут тыл —
о5о тулалыыр эйгэтин кыра5атык билэр-керер, чугас дьонун-сэргэтин
кытта истицник бодоруьар, иэйиитэ уьуктар, ейе-санаата сайдар,
ебугэтин уерэ5ин утумнуур сурун сириэстибэтэ. Тереебут тылынан
уерэ5и-билиини кэбэ5эстик ылынар, айар-тутар дьо5ура уһуктар. Идэни
талыыга, араас эйгэ5э, тугэццэ дьону кытта бодоруьууга, аныгы
уопсастыба5а бэйэ миэстэтин булууга, утуе сиэргэ-майгыга тереебут
тылын уерэтэн ылбыт билиитэ туьалыыр.

Саха тылын уерэтии сыала соруга:

— тереебут тылы ис сурэ5иттэн ытыктыырга; араас
эйгэ5э, тугэццэ бодоруьуу уеруйэ5эр, аныгы уопсастыба5а
сиэри-майгыны туттууга иитии; тереебут тыл кэрэтин ицэрии;

— уерэххэ, куннээ5и олоххо тереебут тылы
олохтоохтук туттарга уерэтии; бодоруьар уеруйэ5ин сайыннарыы,
тылын-еьун сайыннарар ба5атын уескэтии; уерэх дэгиттэр дьайыыларын
(туох сыал-сорук туруорунан уерэнэрэ, былаанныыра, тылын-еьун
хонтуруолланара, кеннерунэрэ; билиини араас тылдьыттан,
литэрэтиирэттэн БИЭни (биллэрэр-иьитиннэрэр эйгэни), Интэриниэти
киллэрэн туран сатаан ылара);

— тылы уерэтии систиэмэтин, туттуллуутун туьунан
билиини, тыл истилиистикэлии уратыларын ицэрии; ырытар, тэцниир
дьо5уру сайыннарыы; тыл саппааьын байытыы; литэрэтиирэлии нуорманы
тутуьарга уьуйуу.

• саха тылын бар5а баайын, тутулун, уратытын
  о5о ойугэр-сурэ5эр тиийэр курдук арыйан кордоруу.

— орто оскуоланы бутэрэр уорэнээччигэ араас
эйгэ5э, араас наада5а сахалыы сатаан санарар, суруйар дьо5уру
инэрии.

— саха тылын талы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ
тылын собулуур, харыстыыр, омугун сыаналыыр, ытыктыыр ыччаты иитэн
таьаарыы.

Уерэх биридимиэтин сурун ис хоьооно

Орто суьуех оскуола5а саха тылын уерэтии ис
хоьооно уерэх хаамыытыгар сатабылы-уеруйэ5и олохсутууга
(метапредмет) уонна бары биридимиэккэ туох сыал-сорук турарыгар
тирэ5ирэр. Маныаха бодоруьууга, тыл уерэ5эр (лингвистика) уонна
ытык ейдебуллэргэ (культуроведческая компетенция) кэмпитиэнсийэлээх
сыьыан сайдыахтаах.

Бодоруьуу кэмпитиэнсийэтигэр тылынан уонна
суругунан кэпсэтии култуурата, о5о сааьыгар дьуерэлээн куннээ5и
оло5ор араас эйгэ5э тылы таба туттуу уеруйэ5э киирэр. О5о туох
соруктаах бодоруьара, кэпсэтии кэмигэр уескээбит быьыыны-майгыны
сепке сыаналыыра, кэпсэтэр киьитин тылын-еьун ейдуурэ, онуоха
септеех сыьыаны булан кэпсэтэрэ кестуехтээх.

Тыл уонна тыл уерэ5ин кэмпитиэнсийэтигэр
уерэнээччи тыл уерэ5ин туьунан билиитэ, тыл хайдах сайдарын,
туттулларын ейдеен керуутэ; сурун литэрэтиирэлии нуорманы
тутуьуута; тыл баайын хацатыыта; араас тылдьыты сатаан туьаныыта
киирэр.

Ытык ейдебул (культуроведческая)
кэмпитиэнсийэтигэр тереебут тыл терут култуураны кердеруу биир
керуцэ буолара, тыл норуот устуоруйатын кытта ыкса сибээьэ; саха
тылын дьикти уратыта; тыл суолтатын терут култуура5а да5атан
быьаарыы киирэр.

Сацаны-ицэни толору баьылааьын бэлиэтэ:
бодоруьууга уерэх дэгиттэр дьайыылара (сацарар саца араас керуцун
сатаан туттуу, табаарыстарын, а5а саастаах дьону кытта бодоруьуу;
тылынан уонна суругунан сацаны сепке ейдееьун; саныыр санааны
сааьылаан кэпсээьин; тылга-еске септеех нуорманы, сиэри тутуьуу);
билэр-керер сатабыл (холобурдааьын, ситимнээх толкуй, дакаастааьын,
араас источниктан наадалаах матырыйаалы булуу, наардааьын);
тэринэр-дьаьанар сатабыл (сыалы-соругу сепке туруоруу, сатаан
былаанныыра; сатаан хонтуруолланара, кеннерунэрэ).

Уерэнээччи сацаны-ицэни толору баьылааьына,
сацарар сацатын тупсарыыта саха тылын тутулун уонна араас тугэццэ
хайдах туттулларын билиигэ тирэ5ирэр. Уерэх хаамыытыгар о5о тылы
ырытыы уеруйэ5эр эрэ буолбакка, тыл култууратыгар уерэниэхтээх.
Аа5ыы араас керуцун сатыахтаах, тиэкиьи литэрэтиирэлии нуорманы
уонна тыл-ес сиэрин тутуьан сатаан сыымайдыахтаах, кеннеруехтээх.

Билинни уорэх этэринэн тылы билии икки таьымнаах:

1. Литературнай тыл нуорматын баьылааьын, ол аата тыл
   фонетическай, лексическэй, грамматическай сокуоннарын билии.

2. Тыл культуратын ирдэбилин, стилистиканы билии, а.э. тыл
олоххо туттуллар сиэрин, уоруйэ5ин быраабылатын тутуьан санарыы,
суруйуу.

Саха тылын 5-9 кылааска уорэтии ис хоьооно икки
сурун чааска арахсар.

1. Тыл уорэ5э, ол аата тыл тутулун, угэс
   буолбут салааларын (лексиканы, фонетиканы, морфологияны,
   синтаксиьы) уорэтии;

2. Ситимнээх сана, ол аата тиэкис тутулун,
   санарар сана тиибин уонна истиилин билии

Онон саха оскуолатыгар саха тылын уорэтии
функциональнай хайысхалаах бириинсиби (принцип функциональной
направленности) тутуьар. Саха тылын уорэтии маннык ис хоьоонноох
буолар:

-Лексиканы уорэтии саха омук тылын бар5а баайын
арыйан, тылы араас эйгэ5э, араас сыалга-сорукка сатаан туттар кыа5ы
биэрэр

-фонетика салаата саха тылын дор5оонун ураты
айылгытын кордорон, саха тылын уйэлээх угэстэрин харыстыырга олук
охсор.

-морфология араас сана чааьа уоскуур уонна
уларыйар халыыбын уорэтэн, тыл литературнай нуорматын арааран
билэргэ уонна тутуьарга уорэтэр

-синтаксис сахалыы этии эгэлгэ арааьын
билиьиннэрэн, уорэнээччи саныыр санаатын толору этэригэр ситимнээх
саната сайдарыгар торут буолар

-таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин быраабылата
сахалыы сурук тыла халбаннаабат биир бигэ коруннээх тургэнник
ойдонор буоларын хааччыйар.

-тыл культурата стилистика уонна функциональнай
истиил ойдобуллэрэ уорэнээччи санарар саната ыраас, хомо5ой, этигэн
урдук культуралаах буоларыгар комолоьор.

Тереебут тылы уерэтии ис хоьоонун сурун
хайысхалара:

— бодоруһуу култуурата;

— тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай
ейдебул: саца дор5ооно, лиэксикэ, морполуогуйа, сиинтэксис;

— сурук култуурата: таба суруйуу уонна сурук
бэлиэтэ;

— ситимнээх сацаны сайыннарыы (тиэкис туьунан
сурун ейдебул).

Саха тылыгар уорэтии программата орто оскуоланы
бутэрэр уорэнээччигэ маннык тумук ирдэбили туруорар:

1. Уорэнээччи улэ5э-хамнаска, дьыала5а-куолуга,
   общественнай олоххо торообут тылынан хомо5ойдук кэпсэтэр,
   санаатын сааьылаан этэр, суруйар.

2. Саха тылын уорэ5ин, тыл культуратын туьунан
   ойдобулу ылар, литературнай нуорманы билэр, торообут тылын
   бар5а баайын сыаналыыр, сатаан туьанар.

3. Ийэ тылын баайынан, кэрэтинэн киэн туттар,
   торообут тыла сайдарын туьугар туруулаьар, кэлэр колуонэ5э
   тириэрдэр ытык иэстээ5ин ойдуур.

Уорэх былааныгар «Саха тыла» предмет
миэстэтэ:Нэдиэлэ5э 3 чаас коруллэр, уорэх сылын 34 нэдиэлэтигэр
аттарыллан 102 чаас тахсар.

Үөрэнээччи билиитин таһымын ирдэбилэ
(Формирование УУД)

Үөрэнээччи тус сайдыытын тускула, сатабыла (личностные УУД):

• Судургу уонна холбуу этиини араарар ньыманы сатаан туһанар.
  Ситим тылы уонна ситимниир тылы араарар;

• Холбуу этии арааһын араарар, суругун бэлиэтин туруорар,
  көннөрөр;

• Тиэкис сатаан суруйар, сыыһатын булан көннөрөр;

• Тиэкис сүрүн санаатын арыйар тылы-өһү булар;

• Былаанын оҥорор;

• Тылын-өһүн итэҕэьин ыйар, көннөрөр, тупсарар;

• Сэһэргиир, ойуулуур, тойоннуур тиэкиһи араарар, аатын кытта
  тэҥнээн көрөр.

Үөрэнээччи тылын сайдыыта, алтыһар-бодоруһар тускула, сатабыла
(коммуникативные УУД):

— Саха тылын баайын туһанан сатаан саҥарар,
суруйар.

— Өйтөн суруйуу араас ньыматыгар (ойуулааһын,
сэһэргээһин, тойоннооһун) эрчиллэр;

— Бэйэ санаатын тылынан уонна суругунан этэргэ
былаан оңорор;

— Аахпыт айымньы, көрбүт киинэ, спектакль,
телевизорынан, радионан биэрии уонна искусство атын да көрүңүн
(хартыына, скульптура, уус-уран оңоһук о.д.а.) туһунан бэйэ
санаатын этэр, суруйар, аннотация оңорор;

— Кыра кээмэйдээх кэпсээни, хоһоону айарга
холонор;

— Тулалыыр эйгэни кытта тэҥниир үлэни сатыыр.

Билэр-көрөр үөрэх дьайыыта, сатабыла
(познавательные УУД):

-чинчийэр бырайыак олоҕун олоххо баар үөрүйэххэ
туһаайыы;

— тулалыыр эйгэни кытта үлэни сайыннарыы;

— эбии матырыйаалы араас источниктартан көрдүүр,
булар, сатаан туһанар;

— ылбыт билиитин сатаан түмэр, сааһылыыр;

— тулалыыр эйгэни кытта тэҥниир үлэни сатыыр;

Бэрээдэктиир үөрэх дьайыыта, сатабыла
(регулятивные УУД)

• Ханнык баҕар үлэ көрүҥүгэр сыал туруорары
  сатыыр;

• Сыалын ситиһэригэр былаанын торумнуур;

• Тус бириэмэтин сатаан туһанар;

• Кэпсэтии көмөтүнэн кыһалҕалаах боппуруостары
  быһаарсар.

УМК:

1.Алексеев И.Е., Винокуров И.П. Гурьев Г.И., Попова М.М. Саха
тыла. Дь., 2015

2.Аммосова В.И. Дьыктаан хомуурунньуга. 5-9 кылаас. Дь., 2016

</<font face=»Times New Roman, serif»>3.Аржакова О.Р.,
Слепцова М.С., Ядрихинская И.Р. Аахпыттан суруйуу хомуурунньуга.
Дь., 2016

Календарнай -тематическай былаан Г.Г.Филиппов,
Г.И.Гурьев 2015 сыллаахха оцорбут бырагырааммаларыгар тирэ5ирэр.

Уерэнэр кинигэ: Алексеев И.Е., Винокуров И.П. Гурьев Г.И.,
Попова М.М. Дь., 2015

Саха тыла 5 кылаас, 102 чаас. 2016-2017 уерэх
сылаЫытылл.

кунэ

1

Тыл уонна бодоруьуу

Саха тыла — тереебут тылбыт.

1

Киьи оло5ор тереебут тыл туох суолталаа5ый? Тыл
туохха нааданый? Тыл уонна саца. Тереебут тылынан сацарыы норуот
тыыннаа5ын кердерер.

Аа5ар, бэйэтин санаатын сааьылаан этэр. Атын
о5ону учугэйдик истэр, септеех ыйытыы биэрэр. Кэпсиир, быьаарар,
уопсай улэ5э кыттыьар. Ийэ тыл кууьугэр итэ5эйэр.

7.09

2

ТСУ. Тереебут тылбытын харыстыа5ын.

1

Тыла суох-норуот суох. Биьиги норуот быьыытынан
сутэн, симэлийэн, эстэн хаалыахпытын сеп дуо?

Санаатын этэр, атыттары истэр. Тылын байытар.
Пааранан улэлииргэ уерэнэр. «Тереебут тылбытын харыстыа5ыц» диэн
ыцырыы сурук суруйарга холонор.

8.09

3

Ейтен суруйуу «Сайыццы кэм», «Мин сайыццы
сынньалацым» (талан улэлээьин)

1

О5о аймах дьыл кэмиттэн саамай себулуур кэмэ
ханныгый? То5о сайыны себулууллэр? Эн сайыццы сынньалаццын хайдах
атаардыц? Сурун санаа тула кэпсэтии.

Толкуйдуур, ырытар дьо5урун сайыннарар. Таба
суруйар. Санаатын этэр, дакаастыыр, быьаарар.

8.09

4

Алын кылааска уерэппити хатылааьын.

Алпаабыт. Дор5оон уонна буукуба.

1

Урут барбыты хатылааьын.

Буукубаны дор5оонтон быьаарар, араарар. Алын
кылааска ылбыт билиитин тургутан, бэрэбиэркэлэнэн керер. Тылы
дор5оонунан ырытар.

14.09

5

Аьа5ас уонна бутэй дор5ооннор.

1

Урут барбыты хатылааьын. Аьа5ас уонна бутэй
дор5ооннор хайдах уескууллэрий? Бу тыллары сацарарарга туох
уларыйыы барарый?

Аьа5ас уонна бутэй дор5ооннору араарар,
наардыыр. Суруллууларын быьаарар. Суьуе5унэн сепке араарар.
Дор5оону этэргэ саца органнара кемелеехтерун быьаарар.

15.09

6

Этии чилиэннэрэ.

1

Этии чилиэнэ диэн тугуй?

Этии чилиэннэриттэн тутах чилиэни этииттэн булан
ырытар. Хайдах булбутун быьаарар. Быьаарыы, толоруу, сиьилии
туьунан тугу билэрин кэпсиир, быьаарар., сатаан бэлиэтиир. Атыттары
истэ уерэнэр. Дуоска5а тахсан сатаан улэлиир.

15.09

7

Этии араастара. Туьулуу, сирэй саца.

1

Этии арааьын билии туохха нааданый? Сурук
бэлиэтин таба туруоруу. Интонация. Сепке сацарыы.

Этии арааьыгар холобурдары а5алар.
Дор5оонноохтук аа5ар. Атын киьи аа5арыттан этии арааьын быьаарар.
Судургу тиэкиьи сатаан оцорор. Туьаайан, сацаны уларыппакка хайдах
баарынан этэр, быьаарар. Паара5а улэлиир. Атыттары бол5ойон истэр,
ейдеебетун учууталтан ыйытар. Интэнээссийэлээн сацарарга уерэнэр.

21.09

8

Саца чаастара: аат тыл, да5ааьын аат, туохтуур.

1

Ханнык саца чааьын керуцнэрин билэ5итий?

Саца чаастарын сурун ейдебуллэрин быьаарар. Саца
чаастарынан наардыыр. Пааранан улэлиир.

22.09

9

Оонньуу уруок «Сулустаах чаас».

1

Оонньуу технологията. 5 туьумэхтээх пааранан
оонньуу.

Хатылааьын туьумэ5эр ылбыт чицэппит билиитин
тургутан, бэрэбиэркэлэнэн керер. Сатаан паара5а оонньуур, бэйэтин
сыыьатын булунар, бэйэтин сыаналана уерэнэр.

22.09

10

Хатылааьын. Тиэкис.

1

Тиэкис ейдебулэ.

Тиэкис туьунан урут ылбыт билиитин хацатар.
Бэриллибит тыллары туьанан тиэкис оцорор. Улэтин билиьиннэрэр,
атыттары истэр. Сыаналанар.

28.09

11

Бэрэбиэркэлиир диктант (тиэкиьинэн улэ)

1

Бэрэбиэркэлиир улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар.

29.09

12

Тыл баайа. Тыл култуурата.

Тыл баайын ейдебулэ.

1

Сурукка бичиккэ, кэпсэтиигэ туттуллар тыл
барыта-тыл баайа.

29.09

13

Тылдьыт арааьа.

1

Тылдьыт диэн тугуй? Ханнык тылдьыттары
билэ5итий?

Тылдьыты сатаан туьанарга уерэнэр, урут ылбыт
уерйэхтэрин эбии байытар, тылдьыт арааьын кытта билсэр, бэйэтэ
тыллары кердеен улэлиир.

5.10

14

Тыл ейдебулэ. Тыл суолтата. Тыл лексическэй
суолтата.

1

Тыл диэн тугуй? Тыл ис хоьоонун билии туох
суолталаа5ый?

Тыл лексическэй суолтатын быьаарарга уерэнэр.
Тылдьыты сатаан туьанан бэриллибит тыллар суолталарын быьаар.

6.10

15

СС, Тиэкис ейдебулэ, бэлиэтэ.

1

Тиэкис ейдебулэ, бэлиэтэ.

Ситимнээх этиилэртэн бэйэ бэйэлэрин кытта
ситимнэспэтэх этиилэри булар, хайата тиэкис буоларын быьаарар,
то5отун дакаастыыр, сурун бэлиэтин ыйар. Ыйытыылар нецуе эбии
тиэкис туьунан ейдебулу дирицэтэн билэр, ейдуур. Кылгас кээмэйдээх
тиэкис суруйар.

6.10

16

Элбэх уонна биир суолталаах тыллар.

1

Ханнык тыллары элбэх суолталаах тыллар диэххэ
себуй? Биьиги бу бэриллибит тыл элбэх суолталаа5ын хайдах билэ5ит,
быьаара5ыт?

Тыл биир уонна элбэх суолталаа5ын учуутал
кеметунэн ейдууллэр. Быьаарыылаах тылдьыты туьанан тыл биир, элбэх
суолталаа5ын быьаара уерэнэр, тиэкистэн бэйэтэ булар. Паара5а
улэлиир.

12.10

17

Тыл кене уонна кеспут суолтата.

1

Тыл кене уонна кеспут суолтата

Быьаарыылаах тылдьыттан тылы сатаан булар.
Кесупт суолталаах тылы ыйар. Бэйэтэ холобурдаан этии толкуйдуур.

13.10

18

Тыл кеспут суолтатын

сацарар саца5а туттуу.

1

Тыл кеспут суолтата-ойуулуур -дьуьуннуур ньыма.

Ойуулуур-дьуьуннуур ньыма арааьын аа5ан билэр,
араарар, холобурдарынан чицэтэр. Уус-уран ойуулуур-дьуьуннуур тылы
туттан этии толкуйдуур, тиэкискэ туьанар. Паара5а улэлиир, атыттары
бол5ойон истэр.

13.10

19

Аахпыттан суруйуу «Элиэ то5о кистиир буолбутай?»

.

1

Аахпыттан суруйууну хайдах суруйуохха себуй?

Тиэкис сурун санаатын быьааран, тиэмэ ис
хоьоонун учугэйдик ейдеен истэн суруйар. Истэр, таба суруйар
дьо5урун сайыннарар. Тылга еске бол5омтотун уурар. Атыттарга
мэьэйдээбэккэ истибитин мацнай черновика толорон бэрэбиэркэлэнэр.
Бэйэтин улэтин сыаналанар. Истибитин сааьылаан суруйар.

19.10

20

СС. Тиэкис тутула.

1

Тиэкис тутулун туьунан ейдебул. Киирии, сурун
чаас, тумук.

Аа5ан уонна истэн тиэкис буоларын быьаарар,
сурун бэлиэтин этэр. Тиэкис тутулун кемелеен быьаарар. Бэриллибит
тиэмэлэргэ тиэкис киириитин (1-2 этиинэн оцорор) Паара5а улэлиир.
Бодоруьар.

20.10

21

СС. Тиэкискэ этии ситимэ.

1

Бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээх этиилэр тиэкиьу
уескэтэллэр. Онтон ол этиилэр хайдах ситимнэьэллэрий?

Тиэкискэ этиилэр икки араас керуцунэн
ситимнэьэллэрин аа5ан, быьаарыы кеметунэн билэр. Бэриллибит
тиэкистэр этиилэрэ ханнык ситиминэн холбосуттарын быьаарар. Ейтен
суруйууга бэлэмнэнэр.

20.10

22

Ейтен суруйуу «Мин дэриэбинэм».

1

Тиэкис тутулун туьанан, аатыгар бол5омто ууран
ейтен суруйуу ис хоьоонун арыйар. Тылга-еске бол5омто уурар.
Санаатын сааьылаан суруйар, сурук бэлиэтин таба туруорар.

26.10

23

Омоним ейдебулэ.

1

Омоним диэн тугуй?

Омоним суолтатын быьаарар. Сацарар саца5а,
уус-уран айымньыга омонимы булар, тылдьытынан паара5а улэлиир.

27.10

24

Антоним ейдебулэ.

1

Ханнык тыллары антоним дииллэрий?

Антонимы булан быьаарар. Тылдьытынан сатаан
улэлиир. Наадыйар тылын кердеен булар. Пааранан улэлиир, бодоруьар.
Тыллар антонимнарын сатаан булар.

27.10

25

Бэрэбиэркэлиир диктант

1

Бэрэбиэркэлиир улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар.

9.11

26

Синоним ейдебулэ

1

Синоним диэн тугуй? Ханнык синонимнаьар тыллары
билэ5итий?

Синонимы булар. Тиэкистэн синонимнаьар тыллары
сепке булар. Тыл лексическэй суолтатын быьаарар. Тылдьытынан
улэлир. Белеххе алтыьан улэлии уерэнэр.

10.11

27

Синоним арааьа.

1

Синоним ханнык араастаа5ый?

Синоним арааьын араарар, быьаарар, белеххе
улэлиир. О5олору кытта бодоруьан биир санаанан улэлиир. Синоним
арааьыгар этии толкуйдуур.

10.11

28

Стиль синонима.

1

Куннээ5и олохпутугар туттар тылбыт ардыгар ураты
тугэццэ атыннык этиллэр. Синоним арааьыгар улэ.

Синоним арааьын кытта эбии билэср. Аа5ан ылбыт
билиитин холобурдарынан чицэтэр, ейдеебете5ун ыйытыы нецуе билэр.
Учууталы, атын уерэнээччилэри кытта хардарыта улэлиир уеруйэ5и
ылар.

16.11

29

Тиэкис синонима. Синонимы тиэкискэ туттуу.

1

Саца5а, сурукка тылы синонимнаан таба туттуу.

Синонимнаьар тыллар тиэкискэ баар буолалларын
билэр, сацарар саца5а синоним буолбаттарын ейдуур. Синонимы таба
туьанан тылын-еьун байытар, тиэкис ис хоьооно тупсарыгар кемелее5ун
ейдуур. Паара5а улэлээн кыра кээмэйдээх тиэкис суруйар.

17.11

30

Хонтуруолунай улэ5э бэлэм.

1

Тугу биллим? Тугу сатыыбын? Туьумэххэ ылбыт
билиитин чицэтэр, хатылыыр.

Тыл баайа, тыл култуурата баска ылбыт билиитин
араас сорудахтар кемелерунэн чицэтэр, хатылыыр, паара5а, белеххе
улэлиир, хонтуруолунай улэ5э бэлэмнэнэр. Билбэтин ыйытыы нецуе
чицэтэр, ейдуур. Сыаналанар.

17.11

31

Тыл баайа, тыл култуурата (Лексика) диэн
туьумэххэ анаммыт хонтуруолунай диктант №1

1

Туьумэ5и тумуктуур хонтуруолунай улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар. Бол5ойон истэр

23.11

32

Саца дор5ооно уонна таба сацарыы. Тыл култуурата.

Саца дор5оонун уескээьинэ

1

Дор5оону сацарарга ханнык органнар кемелеьеллере
буолуй? Ол туьунан тугу билэ5итий?

Дор5оон хайдах уескуурун быьаарар. Сацарар саца
органнарын кытта билсэр. Сацарарга араас эрчиллиилэри оцорон
органнар хайдах теье улэлииллэрин бэйэтэ быьаарар. Паара5а улэлиир.

24.11

33

Кылгас уонна уьун аьа5ас дор5ооннор. Дьуптуоннар.

1

Аьа5ас дор5оон хайдах уескууруй?

Кылгас уонна уьун аьа5ас дор5ооннору араарар.
Дьуптуон кылгааьынын быьаарар. Сыыьата суох таба суруйар:уьун
аьа5ас, кылгас аьа5ас дор5ооннох тыллары таба наардыыр. Истэр, таба
суруйар дьо5урун сайыннарар. Паара5а улэлиир.

24.11

34

СС, Тиэкискэ этиини ситимниир тыл

1

Этиилэри ситимнииргэ туттуллар кеме тыллар.

Бэриллибит тыллары туьанан тиэкис оцорор. Этиини
ситимниир ньыма керуцуттэн туьанар, ханнык арааьын туьаммытын
сатаан быьаарар. Атыттары истэр, бэйэтин тиэкиьин улаханнык
дор5оонноохтук аа5ар, кэпсиир.

30.11

35

Аахпыттан суруйуу «Куегуьуттэр»

1

Аахпыттан суруйууну хайдах суруйуохха себуй?

Тиэкис сурун санаатын быьааран, тиэмэ ис
хоьоонун учугэйдик ейдеен истэн суруйар. Истэр, таба суруйар
дьо5урун сайыннарар. Тылга еске бол5омтотун уурар. Атыттарга
мэьэйдээбэккэ истибитин мацнай черновика толорон бэрэбиэркэлэнэр.
Бэйэтин улэтин сыаналанар. Истибитин сааьылаан суруйар.

1.12

36

Аьа5ас дор5оон наарданыыта.

1

Аьа5ас дор5оону хайдах наардыахха себуй?

Сацарарга тыл, уос, айах хамсыырынан сирдэтэн
илин-кэлин, киэц-кыара5ас, уос-айах дор5оонун араарар. Беле5унэн,
пааранан улэлиир.

1.12

37

Аьа5ас дор5оон дьуерэлэьэр сокуона.

1

Аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин сокуона

Тылга аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин сокуонун
быьаарар. Сыьыарыы эбиллэригэр аьа5ас дор5оон дьуерэлэьиитин
сокуонун тутуьан таба сацарар, суруйар. Эбии ыйытыы нецуе
ейдеебете5ун билэр.

7.12

38

Бэрэбиэркэлиир диктант «Уу».

1

Бэрэбиэркэлиир улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар

8.12

39

СС. Тиэкискэ этиилэри ситимниир ньымалар.

1

Бэриллибит тыллары туьанан тиэкис оцорор. Этиини
ситимниир ньыма керуцуттэн туьанар, ханнык арааьын туьаммытын
сатаан быьаарар. Атыттары истэр, бэйэтин тиэкиьин улаханнык
дор5оонноохтук аа5ар, кэпсиир.

8.12

40

Бутэй дор5ооннор. Арааьа.

1

Бутэй дор5оон хайдах уескууруй?

Бутэй дор5оон арааьын кытта билсэр, сатаан
араара, быьаара уерэнэр. Сацарар дор5оонун бол5ойор, дор5оонунан
ырытар. Паара5а, белеххе уопсай улэлиир.

14.12

41

Бутэй дор5оон аьа5ас дор5оон сабыдыалынан солбуллуута.
Ханыылаьар (пааралаьар) бутэй дор5ооннор.

1

Паараласпыт бутэй дор5ооннор.

Бутэй дор5оон аьа5ас дор5оон сабыдыалынан
солбуллуутугар холобур а5алар. Паара5а улэлиир. Таба истии,
суруйуу. Кыра кээмэйдээх кэпсээн суруйуу.

15.12

42

Бутэй дор5оон хоьулаьыыта.

1

Хоьуласпыт бутэй дор5ооннор.

Бутэй дор5оонунан бутэр тыл оло5ор сыьыарыы
эбиллэригэр дор5оон уларыйыытын ыбьаарар, оннук тылы таба суруйар.

15.12

43

СС. Ситимниир ньымалар.

1

Кецул тиэмэ5э тиэкис суруйар. Этиини ситимниир
ньыма керуцуттэн туьанар, ханнык арааьын туьаммытын сатаан
быьаарар. Атыттары истэр, бэйэтин тиэкиьин улаханнык дор5оонноохтук
аа5ар, кэпсиир.

21.12

44

Бутэй дор5оон дьуерэлэьэн туруулара.

1

Бутэй дор5оон дьуерэлэьиитин 3 керуцэ.

Бутэй дор5оон дьуерэлэьиитин дакаастаан
быьаарар. Беле5унэн улэлиир. Атыттары истэр, оцорбутун сатаан
быьаарар. Эбии ыйытыы нецуе ейдеебете5ун билэр, чопчулуур.

22.12

45

Саха алпаабыта. Алпаабыт историятыттан. Нуучча алпаабытыттан
уратыта.

1

Алпаабыт диэн тугуй? Сахалыы алпаабыт хаьан
уескээбитэ буолуой?

Саха алпаабытыгар баар буукубаны сепке ааттыыр.
Нуучча алпаабыта саха тылын уйэлээх угэьигэр хайдах сабыдыаллыырын
быьаарар. Алпаабыт историятын туьунан эбии информацияны бэйэтэ
булар, билиитин хацатар. Паара5а бодоруьан улэлиир.

22.12

46

Хатылааьын.

1

Тугу биллим? Тугу сатыыбын? Туьумэххэ ылбыт
билиитин чицэтэр, хатылыыр

Саца дор5ооно уонна таба сацарыы баска ылбыт
билиитин араас сорудахтар кемелерунэн чицэтэр, хатылыыр, паара5а,
белеххе улэлиир, хонтуруолунай улэ5э бэлэмнэнэр. Билбэтин ыйытыы
нецуе чицэтэр, ейдуур. Сыаналанар.

11.01

47

«Саца дор5ооно уонна таба сацарыы» туьумэ5и тумуктуур
Хонтуруолунай улэ №2

1

Туьумэ5и тумуктуур хонтуруолунай улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар. Бол5ойон истэр

12.01

48

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ.

Тыл култуурата Сиинтэксис ейдебулэ. Тыл ситимэ: тутаах уонна
баьылатар тыл.

1

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ. Срук бэлиэтэ
этиигэ туох суолталаа5ый? Тыл уонна этии.

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ диэни билэр.
Ейдуур. Тыл уонна этии бэйэ-бэйэлэриттэн туох атыннаахтарын
быьаарар. Этии ис хоьоонун ейдуургэ сурук бэлиэтэ улахан
оруоллаа5ын ейдуур. Тиэкиьинэн улэ5э сурук бэлиэтин таба туруорар.
Бэйэтин санаатын сааьылаан этэр, суруйар. Бэйэтин анализтана
уерэнэр. Тыл ситимэ этииттэн, тылтан туох уратылаа5ын быьаарар,
араарар. Тутаах тылтан ыйытыы туруорар, баьылатар тылы быьаарар.

12.01

49

Этии ейдебулэ. Этии тиибэ (арааьа).

1

Этии арааьа Сэьэн, ыйытыы, соруйар.

Этии тиибин араарар. Сепке интонациялыыр, сурук
бэлиэтин таба туруорар. Этии тиибин сорудах быьыытынан солбуйар.
Сурук улэтигэр араас этиини туьанар. Паара5а, белеххе улэлиир.
Дор5оонноохтук аа5ар.

18.01

50

Кууьурдуу этии.

1

Ханнык этии араастарын билэ5итий? Сацарартан
этии ис хоьооно тутулуктаах.

Соруйар этииттэн кууьурдуу этиини уескэтэр. Атын
этиилэртэн араарар. Интонациялаахтык сацарар, таба суруйар, сурук
бэлиэтин сепке туруорар. Дор5оонноохтук сацара уерэнэр. Атын о5о
сацатын, тылын-еьун, интонациятын бо5ойон истэр.

19.01

51

СС. Тиэкис тиэмэтэ.

1

Тиэмэ диэн тугуй?

Бэриллибит тиэкистэр тиэмэлэрин быьаарар.
Бэриллибит тиэмэлэртэн талан паара5а улэлиир. Тиэкис ис хоьоонун
таба арыйар. Тиэмэ5э сеп тубэьэр эпиграфтары таба булар. Бэйэтин
сыаналанар, атыттары бол5ойон истэр.

19.01

52

Айар сорудахтаах аахпыттан суруйуу.

1

Аахпыттан суруйууну хайдах суруйуохха себуй?

Тиэкис сурун санаатын быьааран, тиэмэ ис
хоьоонун учугэйдик ейдеен истэн суруйар. Истэр, таба суруйар
дьо5урун сайыннарар. Тылга еске бол5омтотун уурар. Атыттарга
мэьэйдээбэккэ истибитин мацнай черновика толорон бэрэбиэркэлэнэр.
Бэйэтин улэтин сыаналанар. Истибитин сааьылаан суруйар.

25.01

53

Этии састааба. Этии тутаах чилиэннэрэ. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх
этиилэр.

1

Этии тутах чилиэнэ-этии грамматическай оло5о.
Этиини суруннуур. Ханнык этиилэри тэнийбит, ханнык этиилэри
тэнийбэтэх этиилэр диибитий? Ону туохтан билиэхээ себуй?

Судургу этии тутаах чилиэннэрин ыйытыы туруоран
булар. Тэнийбэтэх этиини сорудах быьыытынан тэнитэр. Сацарар,
кэпсиир дьо5урун сайыннарар. Бэйэ-бэйэни истэр, истиьэр. Санаатын
толорутук этэр, тиэрдэр.

26.01

54

Этии ойо5ос чилиэннэрэ. Быьаарыы.

1

Ойо5ос этии чилиэнэ диэн тугу ааттыыбытый?
Быьаарыы диэн тугуй?

Этии ойо5ос чилиэнэ диэн тугун билэр, быьаарар.
Тэнийбэтэх этиини ойо5ос чилиэннээн тэнитэр. Септеех ыйытыы
туруоран быьаарыыны булар.

26.01

55

Толоруу

1

Толоруу диэн ханнык этии чилиэнэй?

Толорууну буларга туьугу билэр наадатын ейдуур.
Туьугу нойосуус билэр. Этииттэн септеех ыйытыы туруоран толорууну
булар. Беле5унэн улэлиир. Атыттары истэр, ейдеебете5ун ыйытыы нецуе
учууталтан эбэтэр атын о5олортон быьаартарар.

1.02

56

Сиьилии.

1

Ханнык этии чилиэнин сиьилии диибитий?

Этииттэн септеех ыйытыы туруоран сиьилиини
булар. Беле5унэн улэлиир. Атыттары истэр, ейдеебете5ун ыйытыы нецуе
учууталтан эбэтэр атын о5олортон быьаартарар

2.02

57

СС. Тиэкис тиэмэтэ. Киэц, тэттик тиэмэ.

1

Тиэмэ арааьа

Тиэкис тиэмэтин арааьын быьаарар. Киэц тиэмэттэн тэттик
тиэмэлэри таьаарарар. Бэриллибит тыллары туьанан паара5а улэлээн
кыра кээмэйдээх кэпсээн оцорор.

2.02

58

Бэрэбиэркэлиир диктант «Кусчут ал5аьа».

1

Бэрэбиэркэлиир улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар

8.02

59

Этии биир уустаах чилиэннэрэ. Сурук бэлиэтин туруута.

1

Этии биир уустаах чилиэнин ейдебулэ.

Этиигэ, тиэкискэ биир уустаах чилиэни ыйытыы
туруоран булар, сурук бэлиэтин быьаарар., таба интонациялаан аа5ар.
Этиигэ сорудах быьыытынан биир уустаах чилиэни эбэр, сурук бэлиэтин
туруорар, ис хоьооно хайдах уларыйарын бол5ойон керер. Биир уустаах
чилиэни этиигэ сатаан туттар.

9.02

60

Биир уустаах чилиэн ситимнэьэр ньымата.

1

Этии биир уустаах чилиэнэ ситимнэьиттэ.

Биир уустаах чилиэн итонация, ситим тыл,
сыьыарыы кеметунэн ситимнэьэрин билэр, бэйэтэ холобур а5алар,
быьаарар. Бол5ойон истэр, паар5а улэлиир, санаатын аьа5астык этэр.

9.02

61

Туьулуу ейдебулэ. Туьулууга сурук бэлиэтэ.

1

Туьулуу ейдебулэ.

Этиигэ ыйытыы туроуран туьулууну булар, сурук
бэлиэтин сепке туруорар. Туьулуу бутэьик суьуе5эр аьа5ас дор5оон
уларыйыытын сатаан туьанар. Туьулуу интонациятын таба сацарар.

15.02

62

Саха тылыгар туьулуур тыл баайа, дэгэт суолтата.

1

16.02

63

СС. Кэрчик тиэмэ. Апсаас.

1

16.02

64

СС. Ейтен суруйуу «Саас», «Сааскы айыл5а» (талан суруйуу: киэц,
тэттик тиэмэ)

1

Тиэкис тутулун туьанан, аатыгар бол5омто ууран
ейтен суруйуу ис хоьоонун арыйар. Тылга-еске бол5омто уурар.
Санаатын сааьылаан суруйар, сурук бэлиэтин таба туруорар.

22.02

65

Судургу уонна холбуу этиилэр. Холбуу этиигэ сурук бэлиэтэ.

1

Судургу этиини холбуу этииттэн хайдах арааран
билиэххэ себуй?

Судургу уонна холбуу этиини тутаах чилиэццэ
тирэ5ирэн араарар. Судургу этииттэн холбуу этиини оцорор. Пааранан
кыра кээмэйдээх тиэкис оцорор. Суруйбутун ыраастык дор5оонноохтук
аа5ар, тылы-еьу таба туьанар, дор5оону секе сацарар. Холбуу этиигэ
сурук бэлиэтин сепке туруорар.

23.02

66

Сирэй саца, ойо5ос саца ейдебулэ.

1

Ханнык этиини сирэй саца дииллэрий?

Сирэй сацаны араарар. Ойо5ос сацаттан туох
уратылаа5ын быьаарар, араарар. Интонациялаахтык аа5ар, онтун
сурукка киллэрэн таба суруйар. Паара5а, белеххе улэлиир, толкуйдуур
дьо5ура сайдар.

23.02

67

Сирэй саца5а сурук бэлиэтэ.

1

Сурук бэлиэтин таба туруоруу.

Сирэй саца5а сурук бэлиэтэ хайдах турарын билэр,
таба туруорар, интонациялаахтык аа5ар.

1.03

68

Сэлэьии (диалог) ейдебулэ. Сурук бэлиэтэ.

1

Диалог диэн тугу ааттыыбытый?

Сэлэьиини сирэй сацаттан, ойо5ос сацаттан
араарар, сурук бэлиэтин секе туруорар. Паара5а улэлээн кецул тема5а
диалог оцорор, кемускуур, атыттары бол5ойон истэр, бэйэтин
сыаналанар.

2.03

69

Хатылааьын. Хонтуруолунай улэ5э бэлэм.

1

Тугу биллим? Тугу сатыыбын? Туьумэххэ ылбыт
билиитин чицэтэр, хатылыыр

Сиинтэксис уонна сурук бэлиэтэ баска ылбыт
билиитин араас сорудахтар кемелерунэн чицэтэр, хатылыыр, паара5а,
белеххе улэлиир, хонтуруолунай улэ5э бэлэмнэнэр. Билбэтин ыйытыы
нецуе чицэтэр, ейдуур. Сыаналанар

2.03

70

Хонтуруолунай диктант №3 «Уерэххэ ба5а»

1

Туьумэ5и тумуктуур хонтуруолунай улэ.

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар. Бол5ойон истэр

8.03

71

Тыл састааба. Тыл оло5ун уонна сыьыарыытын
ейдебулэ.

1

Тыл оло5ун уонна сыьыарыытын булар, быьаарар,
араарар. Бэриллибит тыллартан булар.

9.03

72

Уескэтэр уонна уларытар сыьыарыы.

1

Сыьыарыы арааьа

Уескэтэр уонна уларытар сыьыарыыны араара
уерэнэр. Бэйэтэ булар, быьаарар. Паара5а улэлиир.

9.03

73

Саха тылын арпагыраапыйата.

Орфография диэн тугуй? Тугу уерэтэр наука
салаатай?

Кылгас-уьун аьа5ас дор5оонноох, дьуптуоннаах,
хоьулаьар, сэргэстэьэр, пааралаьар бутэй дор5оонноох тылы таба
суруйар. Таба суруйуу быраабылатыгар ыйыллар тылы таба суруйууну
быьаарар, ал5аьы булан керер, кеннерер. Быраабыланан суруллар
тыллары таба суруйар.

15.03

74

СС. Тиэкис былаана.

1

Былаан диэн тугуй? Киьи то5о былаан оцосторуй?
Эьиги куннээ5и олоххутугар былаан оцосто5ут дуо? То5о элбэ5и
ситиспит дьон былаан оцостоллоро буолуой? Тиэкис былаана диэн
тугуй? То5о тиэкискэ былаан оцоьуллара нааданый? Ол туохха
кемелее5уй?

Былаан туьунан ейдебулу бэйэтин билиитигэр
оло5уран эбии билэр. Былаан киьи оло5ор улахан суолталаа5ын ейдуур.
Ол курдук тиэкискэ былаан оцоруу улэни, ордук суруйар улэ5э
чэпчэтии кемелеех буоларын дакаастыыр. Паара5а талбыт тиэкистэригэр
былаан оцорор, хардарыта пааранан бэрэбиэркэлэнэллэр. Атыттары
истэ, бол5ойо уерэнэр.

16.03

75

Диктант.

1

Ылбыт билиитин бэрэбиэркэлэнэр, сорудахтары
толорор. Таба суруйар дьо5урун сайыннарар

16.03

76

Таба суруйуу тылдьыта.

1

Таба суруйуу тылдьытын уратыта.

Таба суруйуу тылдьытын сатаан туьанар, улэлиир.
Бэйэтин сыыьатын бэрэбиэркэлэнэн кеннерер, туох ал5аьы оцорбутун
тылдьыт нецуе керунэр, бэрэбиэркэлэнэр. Словарнай хардарыта диктант
оцорон, паар5а бэрэбиэркэлииллэр. То5о бэриллибит тыллар быраабыла
быьыытынан итинник суруллуохтаахтарын бэйэлэрэ быьааран керерге
холоноллор.

22.04

77

Сахалыы арпагыраапыйа быраабылалара.

1

Таба суруйуу ханнык быраабылаларын билэ5итий?
Тылы сепке суруйуу туохха наадалаа5ый?

5.04

78

СС. Тиэкис сурун санаата.

1

Тиэкис сурун санаата диэн тугуй?

6.04

79

Аахпыттан суруйуу

1

Тиэкис сурун санаатын быьааран, тиэмэ ис
хоьоонун учугэйдик ейдеен истэн суруйар. Истэр, таба суруйар
дьо5урун сайыннарар. Тылга еске бол5омтотун уурар. Атыттарга
мэьэйдээбэккэ истибитин мацнай черновикка толорон бэрэбиэркэлэнэр.
Бэйэтин улэтин сыаналанар. Истибитин сааьылаан суруйар.

6.04

80

Тыл оло5ун таба суруйуу.

1

12.04

81

Сыьыарыы аьа5ас дор5оонун таба суруйуу

1

13.04

82

СС. Саца тиибэ. Сэьэргээьин.

1

13.04

83

Нууччалыы тылы таба суруйуу.

1

Тылы теье кыалларынан сахалыы барыйаанынан
суруйар, онтун быьаарар, тиэкистэн булан кеннерер. Нууччалыы
суруллар тылга эбиллэр сыьыарыыны таба суруйар. Сахатыйбыт тыл
дор5ооно уларыйбытын быьаарар.

19.04

84

Аьа5ас дор5оонунан са5аланар сыьыарыы иннигэр
тыл оло5ун уларыйыыта.

1

Тылы теье кыалларынан сахалыы барыйаанынан
суруйар, онтун быьаарар, тиэкистэн булан кеннерер. Нууччалыы
суруллар тылга эбиллэр сыьыарыыны таба суруйар. Сахатыйбыт тыл
дор5ооно уларыйбытын быьаарар.

20.04

85

СС. Саца тиибэ. Ойуулааьын.

1

20.04

86

Тыл оло5ор аьа5ас дор5оон эбиллиитин таба суруйуу.

1

26.04

87

Киирии тыл оло5ун бутэьик дор5оонун туьуутун таба суруйуу.

1

27.04

88

СС. Саца тиибэ. Тойоннооьун.

1

27.04

89

СС. Талбыт тема5а ейтен суруйуу «Мин себулуур дьыл кэмим-сайын»,
«Сайыццы кун», «Биир сайын…»

1

Тиэкис тутулун туьанан, аатыгар бол5омто ууран
ейтен суруйуу ис хоьоонун арыйар. Бэйэтэ себулээбит тематын талан
улэлиир. Тылга-еске бол5омто уурар. Санаатын сааьылаан суруйар,
сурук бэлиэтин таба туруорар

3.05

90

Тыл оло5ор аьа5ас дор5оон эбиллиитин таба суруйуу.

1

Тылы теье кыалларынан сахалыы барыйаанынан
суруйар, онтун быьаарар, тиэкистэн булан кеннерер. Сахатыйбыт тыл
дор5ооно уларыйбытын быьаарар.

4.05

91

Бутэй дор5оон сэргэстэьиилэринэн бутэр тыллар олохторун
уларыппакка суруйуу.

1

Тылы теье кыалларынан сахалыы барыйаанынан
суруйар, онтун быьаарар, тиэкистэн булан кеннерер. Нууччалыы
суруллар тылга эбиллэр сыьыарыыны,

4.05

92

Сымнатар бэлиэ туьэр уонна туспэт тубэлтэтэ.

1

Сымнатар бэлиэ туьэр уонна туспэт тубэлтэтин таба суруйар.
Сахатыйбыт тыл дор5ооно уларыйбытын быьаарар.

10.05

93

Холбуу тыллар.

1

11.05

94

Тылы кеьеруу.

1

Ал5аьы булан кеннерер, онтун быьаарар. Тылы
кеьеруу быраабылатын быьаарар, ал5аьы булан керер, кеннерер. Тылы
атын устуруока5а быраабыланы тутуьан сепке кеьерер.

11.05

95

Хатылааьын. Хонтуруолунай улэ5э бэлэм.

1

Таба суруйууга ылбыт билиитин араас сорудахтар
кемелерунэн чицэтэр, хатылыыр, паара5а, белеххе улэлиир,
хонтуруолунай улэ5э бэлэмнэнэр. Билбэтин ыйытыы нецуе чицэтэр,
ейдуур. Сыаналанар.

17.05

96

Хонтуруолунай улэ №4

1

Тургутан, сыаналанан керер, таба суруйар,
толкуйдуур дьо5урун сайыннарар.

18.05

97

Тыл баайа. Сиинтэксис уонна сурук бэлиэлэрэ.

1

18.05

98

Саца дор5ооно уонна кыраапыка

1

24.05

99

Ситимнээх сацаны хатылааьын.

1

Ситимнээх сацаны хатылыыр. Бу туьумэххэ сыл
устата ылбыт билиитин араас сорудах кеметунэн хатылыыр,
бэрэбиэркэлэнэр, атын бэрэбиэркэлиир. Тиэкиьинэн сатабыллаахтык
улэлиир. Белеххе елорон толору ис хоьоонноох тиэкиьи хартыынанан
керен суруйар.

25.05

100

Ейтен суруйуу «Саха тыл биридимиэтин туьунан мин санаам».

1

Саныыр санаатын аьа5астык этэр, предмет туьунан
бэйэтин керуутун сыанбылын этэр

25.05

101

Сыллаа5ы хатылааьын. Хонтуруолунай улэ5э бэлэм.

1

Бу уерэх дьылыгар ылбыт билиитин араас
сорудахтар кемелерунэн чицэтэр, хатылыыр, паара5а, белеххе улэлиир,
хонтуруолунай улэ5э бэлэмнэнэр. Билбэтин ыйытыы нецуе чицэтэр,
ейдуур. Сыаналанар.

31.05

102

Сыллаа5ы хонтуруолунай улэ.

1

Тургутан, сыаналанан керер, таба суруйар,
толкуйдуур дьо5урун сайыннарар.

31.05