Онда дег1 долу стаг синоним

Маршалла ду шуьга, хьомсара дешархой.
Д1айолор ю вешан рог1ера урок.
Дала бина къинхетам бу, тахана эвххьаза, дуьззина шен ненан маттах ала дош хилар, йиш хилар.
Вай байлахь дац, дозалла дан ненан мотт бу, и дебош цу т1ехь болх беш меттан 1илманчаш а, меттан хазалла, исбаьхьалла вайна йовзуьйтуш, шайн говзаршца, яздархой а бу.
Вайн урокан тема ю: Лексикологин маь1на. Омонимаш, синонимаш, антонимаш.
Хьалха д1аяханчу урокашкахь 1амийнарг карладоккхур ду вай.
Омонимех, синонимех, антонимех лаьцна юьхьаьнцара кхетам вайн болуш бу.
Цо вайна г1о дийр ду лексикологин маь1на довза.
Омонимаш ,синонимаш ,антонимаш стенах олу хьовсур ду вай.
Меттан дерриге а дешнех лексика олу.
Масала:
Слайд:
коч, мотт, йовлакх, к1ади, лерг, лам, ов, нехча, ц1е, ча, раг1у, бепиг.
Алар а, яздар а цхьаъ а долуш, тайп-тайпана маь1наш долчу дешнех омонимаш олу.
Масала: не1 (ду) — бежанан ц1ока; некъ (ю) — чу-ара вала оьшуш йолу.
Алар а, яздар а тайп-тайпана долуш, гергара маь1наш долчу дешнех синонимаш олу.
Масала: йол, буц, докъар, цана, шовда, хьоста, к1улла.
Б1останехьа (дуьхьал) маь1наш долчу дешнех антонимаш олу.
Масала: лекха-лоха; тиша-керла; лакхахь-лахахь.
Меттан дешнаш (лексика) 1амочу меттан 1илманан декъах лексикологи олу. Лексикологин дакъош ду:
1) семасиологи (семантика)
2) фразеологи
3) диалектологи
4) лексикографи
5) этимологи
-Дешнийн тайпанаш, церан маь1наш 1амочу лексикологин декъах семасиологи (я семантика) олу.
— Семасиологехь 1амайо омонимаш, синонимаш, антонимаш, архаизмаш, неологизмаш, историзмаш, деалектизмаш, терминаш и.д1.кх.а
— Синонимийн тайпанаш вуно дукха ду. Вай царех цхьадолу тайпанаш билгалдохур ду:
Маь1нийн башхаллашца къесточу синонимех маь1нийн синонимаш олу
Масала: говр, дин, кхел, алаша.
Маь1ница цхьа тайпа башхо йоцуш нислучу синонимех юьззина синонимаш олу.
Масала: кхаллар, бепиг; лингвист, языковед.
Шех фразеологически цхьанакхетар хуьлучу синонимех фразеологически синонимаш олу.
Масала: куьйгаш т1ехь лелаво (дика лелаво, дика кхобу).
Стилистически суртх1отторца къесточу синонимех стилистически синонимаш олу:
Масала: оба, барт; бат, муц1ар.
Морфологически билгалонашца къесточу синонимех морфологически синонимаш олу.
Масала: 1илманча, 1илманхо; белхахо, белхало.
Предложенин меженийн синтаксически билгалонашца къесточу синонимех синтаксически синонимаш олу.
Масала: екхна (сказуеми) — малх хьаьжна (подлежащи, сказуеми шиъ цхьаьна
нисло).
Морфологически а, синтаксически а синонимех грамматически синонимаш олу:
и ший тайпа юкъалоцу.
Текстехь нислучу синонимех текстови синонимаш олу.
Масала: Эсхаджие Якъуб 1илманан кхеташонехь вара.
Иза меттан 1илманча ву.
Маь1нашца а, стилистически суртх1отторца а къесточу синонимех лексически синонимаш олу.
-Дошамаш х1иттор 1амочу лексикологин декъах лексикографии олу.
-Нохчийн меттан дешнийн хазна дахарехь а, юкъараллехь халкъо а, литературехь, 1илманехь вайн дошамаша а ларъеш ю.
Дошам — (словарь) — меттан дешнаш, дешнийн хазна т1ехь йолу жайна ду. Масала: 1942-чу шарахь арахецна 8000 дош т1ехь долу Хь, Г.Гугиевн «Орфографически словарь». 1961-чу шарахь, 20000 дош т1ехь долуш арахецна А.Г.Мациевн «Нохчийн-оьрсийн словарь». 1978-чу шарахь, 40000 дош т1ехь долуш, арахецна А.Г.Мациевн, А.Т.Карасаевн «Оьрсийн-нохчийн словарь». 1975-чу шарахь арахецна 10000 дош т1ехь долу И.Ю.Алироевн «Вайнехан меттанийн, диалектийн шакъаьстинчу дакъойн лексикан дустаран-дуьхьалх1отторан дошам». Дошамаш кхин а ю, царех лаьцна вай т1аьхо дуьйцур ду.
-Х1инца вай дуьйцур ду дешнийн маь1нех лаьцна.
-Дешнаш цхьа маь1на дерш хуьлу, дукха маь1на дерш хуьлу.
Масала:
лам, кад, бел-цхьа маь1на бен дац оцу дешнийн;
1) мотт-буьйцу мотт,
2) багара мотт, х1ургонан (ворданан) мотт; доьхкаран мотт; хьийзачу д1аьндарго лоцу мотт; мачин мотт; д1авуьжу мотт.
1амийнарг т1е а ч1аг1деш, д1аяздийр ду вай иштта дешнаш, шина б1ог1амалге а доькъуш.
Лам, нехча, раг1у, бепиг, ц1е,
ча, хьех, м1ара, мотт, лерг, ов,
коч, йовлакх, к1ади, кад.
— Т1едиллар нийса иштта хир ду:
Цхьа маь1на дерш:
коч, йовлакх, к1ади
лам, нехча, раг1у
кад, бепиг
масех маь1на дерш:
мотт, лерг, ов,
ц1е, ча, хьех, м1ара.
Масех маь1на долчу дешнийн маь1на даста. (барта-устно)
хьех — (диттан тайпа, акха газа, бердах яьккхина хьех — пещера)
лерг — (коьрта меже, дечиг-пондаран лерг)
ц1е — (кхерчара ц1е, стеган ц1е)
ча -(экха-зверь, к1а хьаькхча дуьсу ча— солома) — ишттачу дешнех масех маь1на долу дешнаш олу.
Синонимаш даладе вай х1окху дешнашна:

Онда дег1 долу стаг — (зоьртала)
Оза, къена говр — (1аспар)
Ц1ен-къорза етт — (торг1ал)
Ма1аш йоцу етт — (дирша)
Ма1аш йолу газа — (кирша)
Кийра боьссина бала — (сингаттам, г1айг1а)
Къинхетам боцу стаг — (къиза, буьрса, дера)
_________________________________________________
Антонимаш далор ду вай х1окху дешнашна:
атаг1и, бертахь, гамо, дахар, каде.
Бертахь (согласно) — бертаза (насильно)
Гамо (вражда) — безам (любовь)
Дахар (жизнь) — 1ожалла (смерть)
Каде (ловкий) — партал (неуклюжий)
-Ялор вай омонимаш:
Н1аьна (ю) — борг1ал (петух), н1аьна (бу) — к1едачу лаьтта юкъахь бехаш а, ч1ерий дохучу м1ера т1е тосуш а йолу сагалмат;
дин (бу) — т1ехуу говр, дин (ду) — (ислам)
Вай х1инца къамел кхиош, кхета хала долчу дешнийн маь1наш къастош, цадевзарг довзуьйтуш, д1аяздийр ду.

Аркхо, бокказ, гоьза, гоьмукъ, динбухка, долма, жовх1ар, кхерч, туьдург, тутмакх-девзий вайна х1окху дешнийн маь1наш.
Иштта хир ду церан маь1наш:
аркхо — шнур для привешивания свадебной занавески, за которой стоит невеста;
бокказ — кожа;
гоьза — коновязь;
гоьмукъ — копье;
динбухка — ключица;
долма — голубцы;
жовх1ар — жемчуг;
кхерч — очаг;
туьдург — толкователь;
тутмакх — арестант, заключенный (человек, находящийся под стражей).
Х1окху урокехь вай шуьца дийцира лексикологин маь1нех лаьцна, карладехира омонимех, синонимех, антонимех лаьцна долу хаарш.
Цу т1ехь вай урок ерзор ю.
Шун 1одика йойла, марша 1ойла.

Пайдаэцна литература:
1. Джамалханов З.Д., Вагвпова Т.М., Эсхаджиев Я.У. «Нохчийн мотт-8-9 класс» Грозный ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий», 2013 шо
2. Джамалханов З.Д., Мачигов М.Ю. «Нохчийн мотт» педучилищан 1-2-чуй курсийнстуденташна учебник. Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1985 шо.
3. Джамалханов З.Д. «7-чу классехь нохчийн меттан синтаксис хьехар» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1982 шо.
4. Эсхаджиев Я.У. «4-8-чуй классашкахь нохчийн мотт хьехаран методика» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1987 шо. 5. Эдилов С.Э. «Самукъане грамматика» 5-11 классашна. Соьлжа-Г1ала 2012 шо.
6. Эдилов С.Э. « Нохчийн меттан синтаксисан практикум». Соьлжа-Г1ала Издательство «Альфа-Пресс», 2011 шо.
7. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала, 2005 шо.
8. Ирсаханов И. «Х1инцалера нохчийн мотт» Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1965 шо.

Х1окху урокехь вай дуьйцур ду:  омонимех, синонимех, антонимех лаьцна. И дешнаш, вайн маттахь санна т1еэцна дешнаш ду, оьрсийн маттахь а. Пхоьалг1ачу классехь вай дийцира царех лаьцна. Амма х1инца юха а карладоккхур ду вай муьлха дешнаш ду уьш.

Шуна дагадог1ий х1ун олу?

1. Алар а, яздар а цхьатерра а долуш, маь1на тайп-тайпана долчу  дешнех.

Масала:

Ча: ча лаца, ча гулдан;

Ц1е:  адаман ц1е, кхерчара  ц1е;

Б1аьрг:  коран б1аьрг – адаман б1аьрг;

2. Алар, яздар тайп-тайпана долуш маь1на гергара долчу дешнех х1ун олу?

Масала:

Сирла, къегина, екхна.

Хаза,  исбаьхьа, товш, куьцехь.

Чиркх, къуьда, стогар, лампа.

Доттаг1, накъост

3. Алар, яздар тайп-тайпана долуш, маь1ница дуьхь-дуьхьал (б1останехьа)  долчу дешнех х1ун олу вай?

Къегина – бодане;

Дукха – к1еззиг;

Лекха – лоха;

Мерза – муьста;

Къона – къена;

Омонимаша — вайн меттан дешнийн масех кепара кхетам кхуллу. Масала:

МОТТ

буьйцу мотт

бежанан мотт;

вуьжу мотт;

доьхкаран мотт;                        

Схьаоьцур вай ОВ боху дош:

ОВ:

Ч1ерий лоьцу г1ирс;

Жижиг дотту ч1у;

Лазаран ов;                                         

Ов бохучу дешан кхоъ маь1на ду.

МОХЬ:

Бежанан мохь;

Тухуш болу мохь;                                

Гихь хьуш болу мохь;

Мотт, ов, мохь – масех маь1на долу дешнаш ду.

Синонимаша — вайн мотт хьалдолуш бо, дешнийн хазалла гойту.  

Масала, говр бохучу дешан синонимаш ялор ю вай:  

ГОВР – дин, алаша, 1аспар, айг1ар, эмалк.

Х1етал-метал хоийла шуна – вайн дуьхьа шен коьртах ц1е теснарг? (Чиркх)

Кхин х1ун эр дара вай чиркхах?

Стогар, къуьда, лампа, ч1урам.

Х1етал-метал хаийла шуна — говрал-лекха, ж1аьлел -лоха ерг х1ун ю?

Иза нуьйр ю.

Х1ун эр дара вай лекха, лоха дешнех лаьцна? Х1ара дешнаш антонимаш ю.

Антонимаша вайн меттан исбаьхьалла лакхайоккху, дуьхьлара (б1останехьара) маь1на гойту.

Масалш:

Сирла — кхоьлина, белар – белхар, к1айн – 1аьржа,  шуьйра – готта,  дийнахь – буса, кхиам – эшам, комаьрша – сутара,  каде – текхна.

Т1едиллар №1.

Х1инца вай шун хаарш т1еч1аг1деш болх бийр бу, далош долу дешнаш гайтинчу кепах пайда а оьцуш, дог1уш долчу маь1не дерзо хьовсур ду вай.

Кеп:

Омонимаш — г1ап – тоьпан, кевнан                             

Синонимаш  — сиха-чехка

Антонимаш — хаза-ирча

Х1ара дешнаш, кепе а хьовсуш д1анисде:

Сиха, лекха, г1ап, готта, хьал, шу, таро, ботт, б1аьрг, юткъа, пхьид, шуьйра, лоха, стомма, чехка, г1айг1а, бала, теза, дуьра.

Т1едиллар №2

Вай 1аминарг т1еч1аг1деш, кхин цхьа а т1едиллар кхочушде. Омонимаш  яло еза  х1окху дешнашна:

Куьйра, хьех, не1.

Х1окху дешнашна синонимаш ялаян хьовса:

— Онда дег1 долу стаг — …

— Оза, къена говр — …

— Ма1аш йолу газа — …

— Ма1аш йоцу етт — …

— Шо кхаьчна бож — …

Х1окху дешнашна антонимаш ялае?

Тахана — …  1а — …      Де — …  К1айн — …   Сирла сийна — …  Теза — …      

Мерза -…   Чомехь — …  Дика — …  Комаьрша — …  Жима — …  Еха -…

Стомма — …

Х1окху урокехь вай шуьца карладехира омонимех, синонимех, антонимех долу хаарш, уьш т1е а ч1аг1деш болх бир вай шуьца.  Цул совнаха керла дешнаш а девзира вайна, уьш дагадоуьйтур ду вай:

Ов — ч1ерий лоьцу г1ирс  бу (оьрсийн маттахь — невод);

Ов —  жижиг дотту г1ирс (оьрсийн маттахь — вертел);

Эмалк – куь1ге ца йог1у говр оьрсийн маттахь дикое, неприрученное животное;

1аспар – къена х1ума (оьрсийн маттахь — кляча);

Алаша – йужуж йолу говр (упряжная лошадь);

Кирша — ма1аш йолу газа;

Дирша — ма1аш йоцу етт;

Бошто  — шо кхаьчна бож;

Нохчийн къам мел деха бехийла,  вай къоман оьзда г1иллакхаш, 1адаташ шена чохь долуш, дуьйцуш, хестош болу, вай къоман хьомсара, зевне нохчийн мотт. Хьоме дешархой, ненан маттал хаза а, сийлахь а х1ума, дахаран новкъа т1ехь, мел лехарх, карор дац шуна, цундела школехь, ц1ахь, аренца шаьш лелаш, бийца а буьйцуш, ларам а беш, шайн мотт кхиош, къахьега деза аша х1ора а дийнахь.

Цу т1ехь вай урок ерзор ю, т1ейог1учу урокашкахь шу кхиамаш совбохуш болх бийр бу вай. 1одика йойла шу, марша 1ойла.

Пайдаэцна литература: 
1. В.А. Янгульбаев,  Ж. М. Махмаев  «Нохчийн  мотт-6 класс» Грозный ГУ «Книжное издательство 2011 шо»
2. Эсхаджиев Я. У.  «Юккъерачу школехь нохчийн меттан  орфографи а, пунктуаци а 1амор»   5-11  классашна.  Грозный  Издательство  «Арфа-Пресс»    2012 шо. 
3. Эдилов С.Э.  «Самукъане грамматика»  5-11 классашна.  Соьлжа-г1ала 2012 шо.
4. Эдилов С.Э.  «Нохчийн меттан синтаксисан практикум»   Соьлжа-Г1ала   Издательство  «Арфа-Пресс» 2011 шо.
5. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала 2005 шо.
6. Халидов А.И. «Нохчийн метта1илманан терминийн луг1ат»/Грозный: «ГУП «Книжное издательство», 2012 шо.
7. Мациев А.Г. «Чеченско-русский словарь» Соьлжа-г1ала ФГУПК «ИПК «Грозненский рабочий» 2010.
8. Карасаев А.Т., Мациев А.Г. «Русско-чеченский словарь» Москва. Издательство «Русс

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/386941-otkrytyj-urok-na-temu-omonimash-sinonimash-an

Поделитесь с коллегами:

Нохчийн меттан интернет-урок 10-г1а класс

Лексикологин маь1на. Омонимаш, синонимаш, антонимаш.

Маршалла хаттар. Урокан дарс д1аалар.

Марша дог1ийла шу, хьомсара дешархой! Д1айолор ю вешан рог1ера урок. Вайх Дала бина къинхетам бу, тахана эвххьаза, дуьззина шен ненан маттах ала дош хилар, ненан маттах долу дош ала йиш хилар.

«Хьайн ненан мотт хаахь,

Ас дозалла до хьох,

Даггара и безахь,

Ас хастам бо хьуна.

Цунах ма херлолахь,

Доттаг1а, варийлахь,

Ненан мотт хьайн бацахь,

Байлахь вуй хаалахь!»

Билал Саидов.

Вай байлахь дац, вай дозалла дан ненан мотт бу, и дебош цу т1ехь болх беш меттан 1илманчаш бу, меттан хазалла, исбаьхьалла вайна йовзуьйтуш, шайн говзаршца, яздархой бу. Коьртаниг, и бовза, бийца лаам хилар ду..Со тешна ю, вай цу тобанах хиларх.

___________________________

Вайн урокан тема ю: Лексикологин маь1на. Омонимаш, синонимаш, антонимаш.

Хьалха д1аяханчу урокашкахь 1амийнарг карладоккхур дувай. Омонимех, синонимех, антонимех лаьцна юьхьаьнцара кхетам вай болуш бу. Цо вайна г1о дийр ду лексикологин маь1на довза.

I. Карладаккхарна хаттарш:

1.Стенах олу лексика?

2. Омонимаш стенах олу?

3. Синонимаш стенах олу?

4. Антонимаш стенах олу?

1.Стенах олу лексика?

Меттан дерриге а дешнех лексика олу. Масала: коч, мотт, йовлакх, к1ади, лерг, лам, ов, нехча, ц1е, ча, раг1у, бепиг.

2. Омонимаш стенах олу?

1. Алар а, яздар а цхьаъ а долуш, тайп-тайпана маь1наш долчу дешнех омонимаш олу. Масала: не1 (ду)-бежанан ц1ока; некъ (ю)-чу-ара вала оьшуш йолу.

3. Синонимаш стенах олу?

Алар а, яздар а тайп-тайпана долуш, гергара маь1наш долчу дешнех синонимаш олу. Масала: йол, буц, докъар, цана; шовда, хьоста, к1улла.

4. Антонимаш стенах олу?

Б1останехьа (дуьхьал) маь1наш долчу дешнех антонимаш олу. Масала: лекха-лоха; тиша-керла; лакхахь-лахахь.

________________________________________

2.Керла тема йовзийтар

1. Меттан дешнаш (лексика)1амочу меттан 1илманан декъах лексикологи олу. Лексикологин дакъош ду: 1) семасиологи (семантика), 2) фразеологи, 3) диалектологи, 4) лексикографи, 5) этимологи.

Дешнийн тайпанаш, церан маь1наш 1амочу лексикологин декъах семасиологи (я семантика) олу. Семасиологехь 1амайо омонимаш, синонимаш, антонимаш, архаизмаш, неологизмаш, историзмаш, деалектизмаш, терминаш и.д1.кх.а

Синонимийн тайпанаш вуно дукха ду. Вай царех цхьадолу тайпанаш билгалдохур ду:

  1. маь1нийн синонимаш,

  2. юьззина синонимаш,

  3. фразеологически синонимаш,

  4. стилистически синонимаш,

  5. морфологически синонимаш,

  6. синтаксически синонимаш,

  7. текстови синонимаш,

  8. лексически синонимаш,

  9. грамматически синонимаш.

________________________________________

1. Маь1нийн башхаллашца къесточу синонимех маь1нийн синонимаш олу. Масала: говр, дин, кхел, алаша.

2.Маь1ница цхьа тайпа башхо йоцуш нислучу синонимехь юьззина синонимаш олу. Масала: кхаллар, бепиг; лингвист, языковед.

3.Шех фразеологически цхьанакхетар хуьлучу синонимех фразеологически синонимаш олу. Масала: куьйгаш т1ехь лелаво (дика лелаво, дика кхобу).

4.Стилистически суртх1отторца къесточу синонимех стилистически синонимаш олу: Масала: оба, барт; бат, муц1ар.

5.Морфологически билгалонашца къесточу синонимех морфологически синонимаш олу. Масала: 1илманча, 1илманхо; белхахо, белхало.

6.Предложенин меженийн синтаксически билгалонашца къесточу синонимех синтаксически синонимаш олу. Масала: екхна (сказуеми)-малх хьаьжна(подлежащи, сказуеми шиъ цхьаьна нисло).

7.Морфологически а, синтаксически а синонимех грамматически синонимаш олу: и ший тайпа юкъалоцу.

8.Текстехь нислучу синонимех текстови синонимаш олу. Масала: Эсхаджиев Якъуб 1илманан кхеташонехь вара. Иза меттан 1илманча ву.

9.Маь1нашца а, стилистически суртх1отторца а къесточу синонимех лексически синонимаш олу.

_____________________________________________

Дошамаш х1иттор 1амочу лексикологин декъах лексикографи олу. Нохчийн меттан дешнийн хазна дахарехь а, юкъараллехь халкъо а, литературехь, 1илманехь вайн дошамаша а ларъеш ю.

Дошам — (словарь)-меттан дешнаш, дешнийн хазна т1ехь йолу жайна ду. Масала: 1942-чу шарахь арахецна 8000 дош т1ехь долу Хь,Г.Гугиевн «Орфографически словарь». 1961-чу шарахь, 20000 дош т1ехь долуш арахецна А.Г.Мациевн «Нохчийн-оьрсийн словарь». 1978-чу шарахь, 40000 дош т1ехь долуш, арахецна А.Г.Мациевн, А.Т.Карасаевн «Оьрсийн-нохчийн словарь». 1975-чу шарахь арахецна 10000 дош т1ехь долу И.Ю.Алироевн «Вайнехан меттанийн, диалектийн шакъаьстинчу дакъойн лексикан дустаран-дуьхьалх1отторан дошам». Дошамаш кхин а ю, царех лаьцна вай т1аьхо дуьйцур ду.

__________________________

2. Х1инца вай дуьйцур ду дешнийн маь1нех лаьцна.

Дешнаш цхьа маь1на дерш хуьлу, дукха маь1на дерш хуьлу. Масала: лам, кад, бел-цхьа маь1на бен дац оцу дешнийн; 1) мотт-буьйцу мотт, 2) багара мотт, 3) х1ургонан (ворданан) мотт, 4) доьхкаран мотт, 5) хьийзачу д1аьндарго лоцу мотт, 6) мачин мотт, 7) д1авуьжу мотт.

3.1амийнарг т1еч1аг1дар

1. Д1аязде дешнаш, шина б1ог1аме декъа. (Цхьа маь1на дерш, масех маь1на дерш)

Лам, нехча, раг1у, бепиг, ц1е, ча, хьех, м1ара, мотт, лерг, ов, коч, йовлакх, к1ади, кад.

Цхьа маь1на дерш: коч, йовлакх, к1ади, лам, нехча, раг1у, кад, бепиг;

масех маь1на дерш: мотт, лерг, ов, ц1е, ча, хьех, м1ара.

2.Масех маь1на долчу дешнийн маь1на даста. (барта-устно)

Мотт-(буьйцу мотт, вуьжу мотт, мачин мотт, багара мотт, доьхкаран мотт)

Хьех-(диттан тайпа, акха газа, бердах яьккхина хьех)

Лерг-(коьрта меже, мангалан г1олан лерг)

Ц1е-(кхерчар ц1е, стеган ц1е)

Ча-(акхаро, к1а хьаькхча дуьсу ча)- ишттачу дешнех масех маь1на долу дешнаш олу.

___________________________________

  1. Синонимаш даладе х1окху дешнашна:

Онда дег1 долу стаг —

Оза, къена говр —

Ц1ен-къорза етт —

Ма1аш йоцу етт —

Ма1аш йолу газа —

Кийра боьссина бала —

Къинхетам боцу стаг —

Онда дег1 долу стаг-( зоьртала)

Оза, къена говр- (1аспар)

Ц1ен-къорза етт-( тарг1ал)

Ма1аш йоцу етт-( дирша)

Ма1аш йолу газа-(кирша)

Кийра боьссина бала-( сингаттам, г1айг1а)

Къинхетам боцу стаг-(къиза, буьрса, дера)

_________________________________________________

Алар, яздар къаьсташ ду,

Цхьана маь1нехь хуьлуш ду.

Мотт хазбан, и куьце бало

Оьшуш ду уьш юкъадало

(Синонимаш)

————————————————————-

  1. Антонимаш даладе х1окху дешнашна: атаг1и, бертахь, гамо, дахар, каде .

Атаг1и (низина)-акъари (возвышенность)

Бертахь (согласно)-бертаза (насильно)

Гамо (вражда)-безам (любовь)

Дахар (жизнь)-1ожалла (смерть)

Каде (ловкий)-партал ( неуклюжий)

Вайн и дешнаш яздо, доьшу-

Къамелехь уьш ч1ог1а оьшу

Дуьхь-дуьхьал ду церан маь1наш.

Х1ун дешнаш ду дуьйцурш т1аккха?

(Антонимаш)

5.Даста х1окху дешнийн маь1на: не1, н1аьна, дин.

Не1 (ю)-чу-ара вала оьшуш йолу, чохь 1ачу ц1енна х1оттийнарг;

Н1аьна (ю)-борг1ал (петух), н1аьна (бу)-к1едачу лаьтта юкъахь бехаш а, ч1ерий дохучу м1ера т1е тосуш а йолу сагалмат; дин (бу)-т1ехуу говр, дин (ду)- Дела цхьаъ веш, пайхамар (Д.с-м.х.ц.) бакъ веш долу бусалба дин (ислам).

Алар, яздар цхьаъ долуш,

Маь1нашца ду къаьсташ уьш.

Иштта дешнаш даладахь,

Дуьйцурш хир -(Омонимаш)

__________________________________________________________

Вай х1инца къемел кхиош, кхета хала долчу дешнийн маь1наш къестош, цадевзарг довзуьйтуш, д1аяздийр ду.

Аркхо, бокказ, гоьза, гоьмукъ, динбухка, долма, жовх1ар, кхезг, туьдург, тутмакх -девзий вайна х1окху дешнийн маь1наш.

Иштта хир ду церан маь1наш:

Аркхо-шнур для привешивания свадебной занавески, за которой стоит невеста; бокказ-кожа;

гоьза-коновязь; гоьмукъ-копье; динбухка-ключица; долма-голубцы; жовх1ар-жемчуг; кхезг-очаг; туьдург-толкователь; тутмакх-арестант, заключенный (человек, находящийся под стражей).

————

Х1окху урокехь вай шуьца дийцира лексикологин маь1нех лаьцна, карладехира омонимех, синонимех, антонимех лаьцна долу хаарш.

Х1инца вай билгалбоккхур бу ц1ахь бан болх.

Муьлхачу маттера даьхкина нохчийн матте х1ара дешнаш: баркалла, беркат, 1аламат, ирс, х1аваъ, нигат, пекъар, хабар, верас, хас, зулам, къилба, жоп, пайда, дуьне, масла1ат, тайпа, дов.

Х1ара дешнаш 1аьрбойн маттера схьаэцна лоруш ду, масала: баркалла-баракааллах1; беркат-баркатун; 1алаьмун-1аламат; ирс-ирс; х1аваун-х1аваъ; нийятун-нигат; факъир-пекъар; хабарун-хабар; варизун-верас; хаасун-хас; зулмун-зулам; къиблатун-къилба; джавабун-жоп; файдатун-пайда; и.д1.кх.а.

Муьлххачу а къамнийн меттанаш а ду кхечу къаьмнийн меттанашкара дешнаш т1еоьцуш кхолладелла. Коьртаниг шен бу аьлла, Дала шена схьабелла шен ненан мотт кхиор, дешнийн эвсаралла совъяккхар т1ехь къахьегар ду.

Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.

Пайдаэцна литература:

1.Джамалханов З.Д., Вагвпова Т.М., Эсхаджиев Я.У. «Нохчийн мотт-8-9 класс» Грозный ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий», 2013 шо

2. Джамалханов З.Д., Мачигов М.Ю. «Нохчийн мотт» педучилищан 1-2-чуй курсийн студенташна учебник. Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1985 шо.

3. Джамалханов З.Д. «7-чу классехь нохчийн меттан синтаксис хьехар» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1982 шо.

4. Эсхаджиев Я.У. «4-8-чуй классашкахь нохчийн мотт хьехаран методика» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1987 шо. 5. Эдилов С.Э. «Самукъане грамматика» 5-11 классашна. Соьлжа-Г1ала 2012 шо.

6. Эдилов С.Э. « Нохчийн меттан синтаксисан практикум». Соьлжа-Г1ала Издательство «Альфа-Пресс», 2011 шо.

7. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала, 2005 шо.

8. Ирсаханов И. «Х1инцалера нохчийн мотт» Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1965 шо.

Поиск слова

К сожалению, данное слово не было найдено в нашей базе. Попробуйте другое слово.

Для поиска синонима для вашего слова, введите искомое слово в форму сверху или снизу данной страницы. Затем нажмите на кнопку поиска — «Лупа» или на кнопку «Enter» на клавиатуре.

В результате, если слово присутствует в нашей базе, вы узнаете все синонимы к этому слову.

СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Была в сети 28.04.2021 16:50

Гугуева Иман Дуквахаевна

Учитель чеченского языка и литературы; русского языка и литературы.

25 лет

рейтинг2 024
место20 112

Местоположение

Россия; Чеченская Республика, Гудермес

Дешнаш-синонимаш

Нажмите, чтобы узнать подробности

Синонимаш.

Алар, яздар къаьсташ ду,

Цхьана маь1нехь хуьлуш ду.

Мотт хазбан, и куьце бало

Оьшуш ду уьш юкъадало. (Эдилов С.Э.)

тарсал — цицхолг

чиркх — стогар

шовда — хьоста

говр — дин

зайл — ялг1у

г1ап — ков

тарх — т1улг

чийлик — ведар

дилха — жижиг

хьекъал — иэс

пхьагал — лергяхар

хьал — таро

ц1а — оти

гам — метиг

аьшпаш — пуьташ

йол — буц

сингаттам — г1айг1а

онда — зоьртала

сутара — саьхьара

къиза — буьрса

19.03.2021 00:08

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Приветствия на чеченском

Дружба. ДоттагІалла.
Добро пожаловать. Марша догІийла.

Здравствуйте. Маршалла хуьлда.

Доброе утро. Іуьйре дика хуьлда.

Скажите, пожалуйста. Алахьа (мн.ч. — алийша)

Спасибо. Баркалла.

Подождите. Собар де.

Минутку. КІеззиг собар де (хІинцца).

Знаете ли вы? Хаьий те шуна?

Извините Бехк ма билла.

Да. ХІаъ.

Заимствованная лексика

Впервые земли чеченцев были приняты под покровительство русского царя ещё в 1570-х годах по ходатайству князя Ших-мурзы Окоцкого. В дальнейшем чеченцы контактировали с гребенскими и терскими казаками, а окончательно горная Чечня вошла в состав России в 1859 году после разгрома имамата Шамиля.

До революции 1917 года чеченцы заимствовали у русских главным образом хозяйственную лексику, приспосабливая её под фонетику своего языка. В сфере торговли, например, речь идёт о таких чеченских словах как «чот» («счёт»), «пунт» («пуд»), «кийла» («кило (грамм)»). В языке появлялись русские по происхождению названия товаров. Ткань бумазея у чеченцев стала называться «бумзи». Слово «дермат», означающее «обработка, дубление кожи», происходит от русского слова «дерматин».

У казаков чеченцы позаимствовали многие предметы домашнего обихода. Об этом свидетельствуют слова «пеш» («печь»), «куршка» («кружка»), «турба» («труба»), «пилта» («плита»), «самар» (самовар), «ишкап» («шкаф»), «чэйниг» («чайник»), «виедар» («ведро»), «метиг» («мотыга»). Весьма много в чеченском языке заимствованных названий продуктов питания: «картол» («картофель»), «кампет» («конфета»), «копаста» («капуста»), «сухар» («сухарь»), «макарон» («макароны»).

Очень трудно узнать в слове «кибарчиг» русский «кирпич», а в слове «паднар» – «топчан», однако, по мнению филологов, эти слова тоже заимствованы. Зато «баня» и «кухня» в чеченском языке совсем не изменили звучания.

«Царизм вместе с войной приносит военные термины, а с образованием царского административного аппарата – и ряд административных терминов: «салти» – «солдат», «эпсар» – «офицер», «инарла» – «генерал», «паркурор» – «прокурор», «писар» – «писарь», «йитаб» – «этап», «мидал» – «медаль», – отмечает исследователь Петимат Альмурзаева.

XX век принёс в Чечню очередную волну новых бытовых реалий, для которых у горцев не было собственных слов. Так в чеченском языке появились слова «квартира», «ишкол» («школа»), «командировка», «машен» («машина»), «зауод» (« («газета»), «пинджак» («пиджак»), «галстук», «духи», «крем» и др.

Через посредство русского языка чеченцы получили названия месяцев, воинских должностей, профессий, жанров искусства, видов транспорта, многочисленные научные и политические термины.

Общие фразы для общения на чеченском

Язык. Мотт.

Говорите Вы по-русски? Хьуна оьрсийн мотт хаьий?

Я говорю по-немецки, по-английски, по французски, по-шведски. Аса дуьйцу немцойн, английски, французийн, шведийн меттанашкахь.

Разговор. Къамел, хабар.

Курите ли Вы? Ахь цигаьрка узий?

Спасибо, я не курю. Баркалла, аса ца узу.

Есть ли у Вас спички? Сирникаш юй хьоьгахь?

Были ли Вы в СССР, в Москве, в Ленинграде? СССР-ехь, Москавахь, Ленинградехь хиллий хьо?

Приезжайте к нам. Тхо долчу вола.

Дайте Ваш адрес. Хьайн адрес лохьа.

Вот мой адрес. Сан адрес хІара ду.

Я хотел(а) бы подарить Вам этот значок, эту карточку. Суна лаьъа хьуна совгІатама хІара значок, хІара сурт дала.

Танцуете ли Вы? Хьо хелхаволий (хелхайолий)?

Вы хорошо танцуете. Хьо дика хелхаволу (хелхайолу).

Любите ли Вы танцевать? Хелхавала лаьий хьуна? Любители ли Вы музыку? Эшарш езий хьуна?

Любите ли Вы театр? Театр езий хьуна?

Любите ли Вы кино? Кино езий хьуна?

Любите ли Вы спорт? Спорт езий хьуна?

Любите ли Вы книги? Книгаш езий хьуна?

Я не говорю по-чеченски. Ас нохчийн маттахь ца дуьйцу.

Сколько стоит? ХІун мах бу?

Пожалуйста, можно сделатьс скидку? Мах лахбан мегар дацара?

Напишите цену, пожалуйста. Мах язбехьа.

Прошу Вас. Дайте мне ключ от комнаты. ЦІийнан догІа лоха соьга.

Прошу Вас, разбудите меня в семь часов. Ас доьху хьоьга, со самаваккхахьа ворх сахьт даьлча.

Я хотел бы принять душ. Суна луур дара душа кІел лийча.

Который час? Маса сахьт даьлла?

На протяжении всей своей истории чеченцам приходилось защищать родину от врагов

Грустные чеченские статусы – о любви к Родине и сложном жизненном пути.

  1. Печальна участь тех народов, где как героев, чтут уродов
  2. Без тучи на небе дождь не пойдет, без груза на сердце глаз не заплачет
  3. Если у тебя нет сил бороться с несправедливостью, то хотя бы не приветствуй ее торжество
  4. Живыми чеченцев не сломить, а мертвые дань все равно не платят
  5. Аллах не обещал дни без боли и смех без печали, но Он обещал силы для каждого
  6. Умереть без жалкого стона, уметь плакать сухими слезами – таков мужчина, рожденный горами
  7. Да, мы чеченцы! И пусть навек запомнит враг, что лишь тогда встаем мы на колени, когда целуем мы наш флаг!
  8. Один из главных чеченских законов: лучше умереть, чем жить на коленях
  9. Обидеть чеченца – раз плюнуть. Вот только плевать будешь кровью
  10. Если Аллах за меня, неважно, кто против меня!
  11. Вам не понять этот воздух, что веет в горах: мы чувствуем свободу, а вы чувствуете страх!
  12. Горы научили чеченцев быть сильными и уметь отомстить за обиду – в маленькой горной общине невозможно избежать повторной встречи с врагом

При прощании

До свидания. Марша Іайла!

Я плохо себя чувствую. Со могуш вац

Я хотел бы позвонить… Суна телефон тоха луур дара…

Добрый день! Де дика хуьлда!

Добрый вечер! Суьйре дика хуьлда!

Спокойной ночи! Буьйса декъал хуьлда!

Спасибо. Баркалла.

Как Вас зовут? Хьан цІе хІун ю?

Скажите пожалуйста, где улица Мансура? Алахьа, Мансура урам мичахь бу?

На какой улице живете Вы? Хьо муьлхачу урамехь 1аш ву(ю)?

5-ый тахан связи вацар — 5-го я сегодня не слышал 5-ый тахан хазанн хона? — 5-го слышал ты сегодня? а ху бох? — что ты говоришь? аа — зима адикел — до свидания

ар вяла — вышел аса хог деха (шуга) — прошу тебя ахч — деньги аш мича ву хо — ты где живешь балхбяш яц — рация не работает баркал — спасибо барх — 8 батарейкя — принеси батарейки беа — 100 бекх на била — извините, простите бераш — дети бернт — 18 бо дуй те? — это правда? бодане — темный болх — работа(делать) буса(бюйсанна) — ночь бут — месяц бясте — весна бяццара — зеленый вай нагост — наш человек . вай шиа вовшах кета веза — нам надо встретиться вай — мы вайнаш — наши вар(вэри,варн) — был (в эфире) варх — 7 вац — его нет ваша — брат верит — 17 взрывш — взрывы воа-сын вогуш — идет, едет (относится к мужчине) войг лодугш ду — нас подслушивают вокх стаг — старик (главный человек) вохур вац (ву) — не придет вулкш мух ду — как дела вуш мича бу? — где находятся остальные? гала-город гаски (ерси) — русские гена — далеко гена вац — не далеко гов — гул, шум гу — гора гу тях ду тхо — мы на горе находимся гурду вай — увидимся гюйре — осень да-отец да вох-иду дабохни уш — они уехали даггара — от всей души дада — отец датон — серебрянный дашо — золотой де — день де дика хула хун — добрый день де нана — бабушка декала хулда вейн хейшн — да здравствуют наши гости делкех — в полдень джалеш — собаки ди — 4 диит — 14 дийнах — днем дик ду — хорошо дик хозш ву — слышу хорошо дика аш ву со(ду тхо) — хорошо живу я (мы) дохур ду тхо — мы приедем еараа — четверг едаш — идет,едет (относится к женщине) еза — бронзовый зуда — жена из няк мич бедаш бу — эта дорога куда идет из хазар вуй — его услышишь иза — это, эта иза вогуш ву — он поехал ноа — дочь (девушка) ис — 9 ит — 10 йиша — сестра каан — завтра каан ич — послезавтра каара — среда кайн — белый камял — разговор кьолум — карандаш (условное обозначение гранатомета) керме хум дац — ничего страшного керт — двор (забор) кети хо? — ты понял? кехт — бумага (письмо документ) киран де — воскресенье киранна — неделя кнопк тетаае — нажми кнопку ко — 3 коит — 13 колонн — колонна колонн мич адаш ю — куда идет колонна ? куз — сюда (здесь) куз вайта и — пришли его сюда куза.- тут (здесь) куза вац и — его тут нет куза ву и — он уже у нас куза обстановк дик ю — здесь обстановка нормальная кхи — еще кхн канал те вала — перейди на другой канал кхвамаш хула шун — успехов вам кху саата — сейчас кянт — сын лака — наверзгу лехш вар — тебя искал (искали) лодухш ву — слушаю майра — муж марша вогийла хо (шу) — с миром приход твой (ваш) мас бу юш — сколько их? масалга де ду? — какое число? маца — когда мачи — обувь мощен — машина мегар ду (мегар дац) — ноужно (нельзя) мела ю киллометрш юрт качалц? — сколько километров до села? мил ву — кто это? мила вуй гойтищь нек? — кто может показать дорогу(тропу)? мич баган юш — куда они ушли? мич ятш бу — куда стреляют? мича — куда да мича ду шy — где вы находитесь? мячах ву нза — где он? мичах ю жара — где это? могуш хулда шу — будьте здоровы можа — желтый мос ду шу — сколько вас? мос дялч — во сколько (время) ? моц дар и — когда это было? муха аш ву хо — как ты поживаешь? муха ап ду шу — как вы поживаете? муха ю фамилн командирш (хякмаш) — как фамилия (имя) командира (начальника)? мюлха шо ду — какой год? нагост — товарищ нана — мать нах — люди(народ) не нана — бабушка нек — дорога обстановк мух ю — как там обстановка? оккуза (цига) ма тоха! — сюда (туда) не стрелять! оршот — понедельник отрядаш (груши) кюгал дал мнла ву дещь — кто командует отрядом (группой)? патронш — патроны пераска — пятница перестрелк мича ю (топаш мича киссса) — где идет перестрелка? пурба ло суна — позвольте мне пхы — 5 пхыйт — 15 ра ций — рация раций болгбеш ю — рация работает сагат — переживать салам алекум — здравствуйте сан — мой сахт — час связя — постоянно хила (моссу хянна) — будь постоянно на связи сег ала — скажи мне (предупреди) селган — вчера сина баса (сийна) — голубой сирла — светлый сих — быстро, сразу со — я со 5-ый секторе ву — я нахожусь в пятом секторе со кята — я понял со на хо ган веза — мне надо увидеться с тобой со объекте веда (со объекте ведаш ву} — я иду на объект со хезаш вуй — сльшно меня? со хога вист хила веза — мне надо с тобой поговорить со юрта хнрву — я буду в селе собурде — ожидай сун ез — мне надо суна моден карнна — мне нашли машину суна хума дуй те — мне есть что-нибудь? суре дика хыла хун — добрый вечер сюйре — вечер сюйрен — вечером таган (тагана) — сегодня тапч — пистолет терах — число тье- 20 тье нт — 30 том — война топ — ружье (оружие) топ тухш ю — стреляют тхо ~ мы тхо долче хадулийш — приходнте к нам тхо ОБСЕ лятш ду — мы у ОБСЁ стоим тьесн — 19 тяха — поздно уире (унренна) — утро уре дика хула хун — доброе утро урен — утром ута ву-на улице уш-они уш да бага гэрташ бу — они хотят уезжать (уходить) уш маца ву — сколько их? уш хинц хабохур бу — они сейчас подойдут ха веан ву — он приехал (уже) хабар — разговор хавалве — приведите хавохш ву — возвращаюсь (придет) хажа- посмотри (попробуй) хази (хези) -слышно? хази (хезн) хок -слышишь меня ? хал дацах — если не трудно халхе (халха) — рано хара мнла ву — это кто такой? хара ие тэнг (мича) бедаш бу? -куда ведет эта дорога (тропа) хара ху ю — это что такое? хетта — спроси хатта цярг — свросн (выясни у них) хеши- гости хил вез — должен быть хинц (хинца) — сейчас ,только что хо-ты хо (шу) тэнг ведаш ву — куда ты (вы) идешь (идете)? хо вуй и — а это ты? хо мича ву — где ты наводиться? хо худеш ву — чем ты занимаешься? ‘ ху болх бу — что за работа? ху боху цо — что говорит? ху деш ву хо — что ты делаешь? ху ду цига — ну что там? ху ду цигах — что там? ху ду цяргах — что у них? ху ду шуга — что там у вас? ху тьош бу цига- что там за бой (война) идет? ху элира цо — что сказал? хум деш вац — ничем не занимаюсь хум дац — ничего нет хума дуй — есть что-нибудь? хума ешн шун (хун) — что-нибудь надо вам (тебе)? хума карийни хун — ты что-нибудь нашел? хун бахар ах — почему ты спрашиваешь? хунда — почему ца- 1 ца а цависан — ни одного не осталось ца болх бу куза — здесь есть одна работа ца ву и — он один ца информации хир ю — будет какая информация ца те — не хватает цаа хум ца го — ничего не видно цаа хум цахез — ничего не слышно цаит — 11 царг ала- им скажи ца хаа (сун) — не знаю (я) цер — его (нх) цига — там циен — красный циэха — розовый цьа ваитна — он приехал домой царг цяне — с ними чех — сильный, внутри чува мегар дуй — можно войти чувола (чудуйла), вахаа — заходи (те), садитесь чьог во хезаш ву хо — очень плохо тебя слышу ша дерш куза дуй — все здесь собрались шинара-вюримк шо — год шот — суббота штабе цаа висний — в штабе кто-нибудь остался? шу — вы щи-2 шиит — 12 щя дерг кичин ду — все готово уже эзара — 1000 эрду — скажут, передам эржа — черный эхке — лето юрт — село юлх- 6 ялхит-16 яц — ее нет

Хазалла кхуллург безам бу

Г1ан
ГIенах хьо сийсара дуьхьала тийсира, Сирла сахиллалц хьистира ахь со, Самах хьегна безам гIенах ас ийцира, Дуьххьара санна, езара хьо.

Там хилла, дог сайн тIемаш тIехь техкаш, Сайн хьаьъна безам ас балхийра, Ахь, тоххар санна, сох дIа ца къехкаш, Везарца эсал со хьистира.

Йоьлура хьо суна, воьлура со хьуна – Деларца декара безаман ирс… Сама хIунда велира, хаац-кха суна, Iуьйренца хадош безаман ирс…

Дог, карзахдаьлла, безаман шовкъахь Хьо йолчу гIерта, ца сецалуш… ГIуо вайша бертахь дахаран новкъахь, Ваьшшиннен дегнаш махкана луш!

Ялахьа орцаха

Бузучу малхаца дарин бос эцна, Малхбузе йогийца, стиглах цIе яьлла, Оьздачу безамца даг чу нур хецна, Хьан амат догийца – малхах схьадаьлла!

Маьлхан хIоз чукерчи, буьйса тIейоьхуш, – Дуьненна тIехаьрци стигланан бога… Эзарне седаршка гIo эрна доьхуш, Дог, хьоьга сатуьйсуш, цIе яьлла, догу.

Кхоьллина хилла со цу цIергахь валла, Хьан амат сайн даг чохь, сайн сих суо валлалц. Ткъа тарлац цу цIарах со хьалхавала, Сан дегIан мерза цIе хьан дегIах яллалц.

Мичча со водахь а, хьо лоьху бIаьрца, Хьох терниг яйча а, дагна там кхочуш, Ларамза соьцу со хьо евзачаьрца, Хьо цара хьахоре къайлах догдохуш.

Лоьхуш, со дIасхьежарх, гIo дан стаг воцуш, Безаман цIаро со меллаша морцу… И цIе ю хьоьга бен яйалур йоцуш – Сихлохьа, ницкъ кхочург, ялахьа орцах!

Ц1ен зезагаш

Зезагаш, зезагаш! ЦIен басахь сегалаш, Бай цIарал къагош! Цу маьлхан зIаьнаршлахь Шу лепа бецашлахь, Сан бIаьрса дагош!

Зезагаш, зезагаш! ХIун боху теша аш БIаьстенан дийнахь. Гой техьа дуьненна ХьалагIерташ шуьцанна Сан безам кийрахь?

Д1асакъастар

Лаьмнашна юкъахула Цу некъан бохалла Хьо яха, петоьхна суна. Йоьдучу шен нанна ТIаьхьауьду бер санна, Сан безам тIаьхьауьду хьуна.

Денош дIаоьхур ду, Кхузахь со вуьсур ву, Сатуьйсуш хьо гape сайна. Собарца са къуьйлуш, Къастаран стим муьйлуш, Со Iийр ву, бIаьсте а яйна.

Хазалла кхуллург безам бу

БIаьргашца лехнарг хаза яц, Шен даго иза лехна яцахь: Хазалла кхуллург бIаьргаш бац, Дог дагош бахна безам бацахь.

Муьлхха а безам мерза бац, Вайн кийрахь бехха IаьIна боцург: Безаман ирсе кхочур вац Безаман бала лайна воцург!

Башлаьмнаш херццол ницкъ баийта, Дуьнене даим заздаккхийта – И безам кхоьллинарг дог ду, Хазалла кхуллург безам бу.

Ойла

Гуьйренан дийнал а кхоьлина ю ГIайгIано гатйина сан меца ойла. Хьаьнга ас дIаохьа сайн деган хьу? Юй техьа тIетовжа тешаме гIовла?

Сайн нене дийца те, тешаме и Хиларна дуьнен чохь массо а ханна? Амма, сох дог лозуш, гIo доцуш кхин, Марханах йоьлхур ю со вина нана.

Йишега дийца те? – И хьанал ю, Сан бала дIаэца кийча а хета. Делахь а зезаган хIун кхетам бу ГIергIачу Органо далхочух кхета?

Вешега дийца ас? – И къонах ву – By деган доттагIа, Iаламо велла. Ткъа муха вешега ас дуьйцур ду: Махна нуьйр тиллина, и геннахь лела!

Дега ас ялхор яра ойланийн чалх, – Кхеташ а, онда а дагца ву аьлла. Буьйсанца седарша баьхьна и малх, – ХIорда чохь суй санна, и вайна ваьлла!

Цул тоьлу дийцар и доттагIашка: Сан гIайгIа дIаоьцуш, уьш бевр бу орцах. Ткъа буй те доттагIий курчу ножан, РегIахь ша лаьттачу, тийсалуш дорцах?!

ХIан-хIан, ма теIалахь кийрара дог, Дагавала аддам а дисна дац алий… Цо гIоза боккхийла кхечуьнца ког, Ехийла цуьнца и, ца бевзаш бала.

Дагалецар

Цу батто буьйсанна, стигланийн ога Цоьстуш, шен нахарца мархаш ма охура… Безаман алуно ягийна чIогIа, Боданехь сан цIе ахь юх-юха йохура.

Тахна а хьан оза сан лерехь дека, – Хетийца хIинца а ахь кхойкхуш соьга, Кхин гуш а, хьан амат бIаьра хьалха лепа, Мотт луьйш а кхечуьнга,дог луьй сан хьоьга!

Малх а го тахана бIе нур латийна, И лепа, цIаьххьана эзарза совбаьлла: И лепарг сан ирс ду, малхаца ийна, Кийра ца тарделла, цу стигла даьлла!

Юха гар

Юха а гин суна хьо, доттагIа тайна, Юха а бIаьрга тIе бIаьрг а хIоттийна, Кхин гур яц моьттина хьо сайна яйна, Хьоьга, дог ца Iебаш, со хьоьжу тийна.

Сирлачу цу батте суо хьоьжуш санна, Вехха со хьежало, са тедеш, хьоьга: Дарбане синтем луш эшначу дагна, Хьан бIаьргаш баттал а эсала богу.

Хьо гучуяларца са малха долу, Мел дайнарг дагдогIу, мел лайнарг дицло. Кхоьлина лаьттина бIаьрг серлаболу, Кхайкхаза тIейогIу гIайгIа а йицло.

Ма-луъу йоьгIна хан ас хилча йоккхуш, Iийр вара валлалца со хьоьга хьоьжуш, Хьуна тIе боьгIна бIаьрг тIера ца боккхуш, Дуьненан маьIна хьан бIаьргаш чохь лоьхуш!

Цхьаьнгге цадийцинарг дуьйцур ду вай Мархе я зезаге, мохе я хIорде! Дуьнен чохь бакъ ойуш иллешца вайн, Кхочур ду, кхочур ду дахаран кIорге!

Йицлац

I.

Суна йицлац хьо! Бай тIехь зезаг дайча, Стиглахь седа байча, БIаьсте меттахъхьайча, Суна йицлац хьо!

2.

Суна йицлац хьо! Вижна Iуьллуш, гIенах, Де тийначу хенахь, Лелаш а суо генахь, Суна йицлац хьо!

3.

Суна йицлац хьо! Доьшуш Iилман жайна, Вас хилча а сайна, Сакъоьруш а тайна, – Суна йицлац хьо!

Мел хаза йина хьо!

Мел тайна йина хьо, Мел хаза йина хьо! Кхоьллинарг мила ву, Сел говза ша хилла?

ХьаргIанан тIам санна, Бос Iаьржа лепа и ЧIабанаш хьарчийнарг– Буьйса ю, бохийца.

КIайн дарин духаршца Хьо йогIуш ва яйча, – Хьуна тIе теснараш Мархаш ю, бохийца.

Адаман ког ловзаза, Аьрзун тIам ластаза Долчу башлаьмнийн ло Хьан юьхь тIехь лепийца.

Буьйсанан стиглара Охьабоьжна ши седа, БIаьргаш чу хьан боьжна, Схьакъеда, бохийца.

Бухь лекха акхтаргаш, Хьо йогIу ва яйча, Вовшашка кхаъ бохуш, ДIастехка, бохийца.

И зевне олхазарш, Хьан оза ва хезча, ЦIаьххьана, гIар йойий, ДIатуьй, ма бохийца.

Гуьлмаьндин тIам ловзош, Хьо дуьхьал ва кхетча, Хьоьга дIахьаьвсинчохь Нах буьсу, бохийца.

Мел тайна йина хьо! Мел хаза йина хьо! Хьо йинарг мила ву, Сел говза ша хилла?

Хьо ю, ма бохийца, Iаламо, адамашна Гайта шен говзалла, Кхоьллина хазалла!

Уггаре а хаза зезаг

Дийхира ахь, лаха, аьлла, Уггаре а хаза зезаг. Угтаре а хаза зезаг Лийхира ас, ара ваьлла.

Мел лехарх а, ца карийра Уггаре а хаза зезаг… Уггаре а хаза зезгаг Ца карийча, дог дегийра.

Амма, юха хьо ма-гиннехь, Схьакарийра хаза зезаг: Уггаре а хаза зезаг Хьо ду, хьо ду кху дуьненахь!

Японский язык 武士 Bushi: самурай
Ингуш.язык бӀухо (в-б)
1) воин; 2) боец; 3) солдат
Чечен.язык бӏахо: воин, боец

СХОДСТВО В ПОГОВОРКАХ САМУРАЕВ И ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕЙ

САМУРАЕВ:
Лучше смерть, чем позор.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ранняя смерть лучше позорной жизни

Эхь доацаш вахарал ханал хьалха валар тол.
Лучше раньше времени скончаться, чем жить не по совести.

САМУРАЕВ
Тигр после смерти оставляет шкуру, человек — имя.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Доахан делча, т1ехкаш юс; саг велча, г1улакхаш дус
Умирает скотина — остаются кости, умирает человек остаются дела.

САМУРАЕВ:
Слово мужчины должно быть твердым, как металл.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Къонахчун дош болатах даь да. Слово настоящего мужчины из стали выковано.

САМУРАЕВ:
С каждым годом становишься старше и умнее.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Х1арача дено хаькъала дакъа т1атох.
Каждый день добавляет частицу ума.

САМУРАЕВ
Спешите делать добро.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Тахан лергволаш санна наха дикадар де, в1алла лергвоацаш санна дуне лаха.
Спеши делать добро, словно уже завтра умрешь; спеши жить в свое удовольствие, словно не умрешь никогда.

САМУРАЕВ:
Добро, сделанное втайне, вознаграждается явно.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Хьайна дика даь дале, дувца; 1айха дика даь дале, лочкъаде.
Сделали тебе добро – говори о нем; сам совершил добрый поступок – молчи о нем

САМУРАЕВ:
Лучше быть врагом хорошего человека, чем другом плохого.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕЙ:
Эсалча нахаца г1улакх хулачул, денал долча нахаца дов хилар тол.
Чем дружить с никчемными людьми, лучше враждовать смужественными.

САМУРАЕВ:
Спор с дураком бесполезен.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Вираца къувса даьннача ломах вир хиннад.
Стал лев спорить с ишаком (как с ровней) и сам им стал.

САМУРАЕВ;
Подумав — решайся, а решившись — не думай.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Уйла ца еш, дош ма ала; аьнна ваьлча, юха а ма вала.
Не подумав, не говори, а сказав, не отступай.

САМУРАЕВ:
В хорошем платье и обезьяна красива

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Барзкъо бахьа а хозбаб.
Красивая одежда и лопату украсила

САМУРАЕВ:
Гни дерево, пока оно молодо.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Гни кол пока хворостинка, выростит не согнешь

САМУРАЕВ:
Бедность хуже болезни.
Бедный дом и души предков обходят

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Къавалар – валар, къе хилар – шозза валар. Постарел – считай умер, обеднел – умер дважды

Валарах ма кхера, къелах кхера. Не бойся смерти (она неизбежна), а бойся бедности.

САМУРАЕВ:
В дружбе тоже знай границу.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Къайле доттаг1чунга а ма ювца, — цун а хул кхыъ-кхе доттаг1а.
Свою тайну даже другу не открывай – и у него есть свой друг.

САМУРАЕВ:
С тем, кто тебя хвалит, будь осторожен

ИНГУШ:
Боарамал совг1а хьо хеставой, халахь хьа диканга сатувсилга.
Если кто тебя хвалит безмерно, значит, ему что-то от тебя нужно.

САМУРАЕВ:
Не доверяй человеку, хвалящему тебя

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Сов дукха хестадеча х1амах ма теша.
Не верь тому, то чрезмерно хвалят.
Лерга хаззал хоаставича, б1арга хоаваллал талх саг.
Если кого шепотом похвалить, то он заметно зазнается.

САМУРАЙ:
Дурной человек старается оправдать свою ошибку, хороший — ее исправить.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
1овдалчо цхьан дешаца х1алакду ше мел даь дика х1ама, хьаькъал долчо цхьан дешаца тоаду шийгара мел даьнна г1алаташ.
Дурак одним словом перечеркивает все хорошее, что сделал; умный же, наоборот – одним словом исправляет все свои ошибки

Эздеча саго цхьан дикаца шийх даьнна ийс г1алат тоадаьд, воацачо – ийссе дика толхадаьд.
Благородный человек девять своих дурных поступков исправляет одним благородным; неблагородный – одним дурным поступком перечеркивает девять своих хороших дел

САМУРАЕВ:
Нечестно нажитое впрок не идет.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Атта 1оадаь рузкъа михо д1адихьад.
Легко нажитое добро ветер унес.

САМУРАЕВ:
Дома храбрец, а среди чужих трусит.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Сесага – майра лом, майрача къонахашта – даца устаг1а. Против жены – храбрый лев, против мужчин – трусливый барашек.

САМУРАЕВ:
Кто оправдывается, тот уличает себя

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ц1енвала вахар б1ехвенна венав.
Пошел оправдываться, а вернулся очерненным.

САМУРАЕВ:
Лошадь узнают в езде, человека — в общении.

Выносливость лошади познается в пути, нрав человека — с течением времени.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Дын наькъаца бовз, к1ант аренца вовз.
Коня узнают в пути, молодца узнают на чужбине.

САМУРАЕВ:
И девятиярусная башня начинается с земли

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Цхьан кхерах г1ала хиннаяц, цхьаьча баьречун саз хезаяц.
Из одного камня башню не построить, голос одинокого никому не услышать.

САМУРАЕВ:
За хорошим советом обращайся к старику.

Слушай, что говорят старики.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕЙ:
Воккхаг1чо аьннар ца даьр доккхача вон т1а кхаьчав.
Несчастье постигло того, кто не послушался совета старшего.

Даь хьехамашка ладийг1ар атта г1алата варгвац.
Кто прислушивается к советам отца, тот редко ошибается.

Воккхаг1чунга ийс пхьа ба.
За старшим (как ответчиком за деяния младших) числится девять случаев кровной мести.

Воккхаг1чунца бегаш ма бе, з1амаг1чунца эйхьаза ма вала.
Не шути со старшим, не панибратствуй с младшим.

САМУРАЕВ:
Со старым человеком обращайся, как с отцом.

Воккхаг1чох эхь хета, з1амаг1чох къахета.
Стыдись старшего, жалей младшего.

Воккхаг1чун сий де, з1амаг1чун хьехам бе.
Старшего чти, младшего поучай.

Воккхаг1чунца воккхаг1ал леладе, з1амаг1чунга з1амаг1ал леладайта.
Старшего чти сам, а младшего заставь чтить себя.

САМУРАЕВ:
Лицо — зеркало души.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Б1аргаш дега аькх ух.
Глаза – доносчики сердечных тайн.

САМУРАЕВ:
Твёрдая воля и скалы пробивает.
Женщина захочет — сквозь скалу пройдет.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Къонах хила веза д1атехача бердах чакхваргволаш.
Если метнется настояший мужчина, он даже сквозь скалу пролетит.

САМУРАЕВ:
Следует взвешивать каждое слово и неизменно задавать себе вопрос, правда ли то, что собираешься сказать.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Дош алалехьа кхозза из бага корчаде деза.
Прежде чем произнести слово, трижды переверни его во рту.

Ца оалаш диса дош дошох даьд.
Невысказанное слово сделано из золота

Ала дезача аьнна дош – тоха езача теха топ.
Вовремя сказанное слово – по делу выстрелившее ружье.

Аьлча, дехкеваргвола дош ма ала.
Не молви слово, о котором потом пожалеешь.

Барага далалехьа дешан да ва хьо, даьнна даьлча – цун лай ва хьо.
Непроизнесенное слово в твоей власти, а произнес – и ты уже раб его.

САМУРАЕВ:
Хочешь узнать человека — узнай его друзей.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ма1ача сага мах ха безам бале, кхалсагага (сесагага) хатта. Хочешь узнать цену кого-то из мужчин – спроси о нем у женщины (жены).

САМУРАЕВ
Ушел от тигра, а попал к дракону.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Берзо кхераваьр ж1алех веддав.
Напуганный волком бежал от собаки.

Туро кхераваьр г1ажах кхийрав.
Напуганный мечом, палки боялся.

САМУРАЕВ:
Внуков часто любят больше, чем детей

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ви1ийл а дукхаг1а мала веза хьона? – хаьттача, — ви1ий-во1 веза”, — аьннад.
Когда спросили, кто милее сына, ответили: “Внук”.

САМУРАЕВ:
Зять, что у тестя живет, всю жизнь пешком ходит.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Бедарех мустьяь къайг а хозаг1а хиннай уцц1аьшта т1авахача найцийла.
Ощипанная ворона красивее зятя, живущего у родни своей жены.

САМУРАЕВ:
Если ты уразумеешь одно дело — тебе откроются восемь других.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Халаг1адар хьалхаг1а де, — аттаг1адар ше-шег1а хьахургда.
Тяжелое дело делай в первую очередь, тогда легкое само собою сделается.

САМУРАЕВ:
Друг в беде — истинный друг.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Къийвелча хов мала хиннав хьа бокъонцара доттаг1а.
Лишь обеднев, узнаешь, кто был твоим истинным другом.

САМУРАЕВ
Набожность – в работе помеха.

Не молись, а трудись.

Чем заниматься поэзией, возделывай лучше рисовые поля.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Берригаш хьажой а хинна д1абахача, лаьтта оахаргдар малав? Если все станут хаджи (святошами), то кто будет землю пахать?

САМУРАЕВ:
И шепот за тысячу ри слышен.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Шозза аьнночох 1овдал а кхийттав, къорачоа а хезад.
Дважды сказанное и дурак понял, и глухой услышал.

Во дош къорачоа а хоз.
Плохое слово и глухой услышит.

САМУРАЕВ:
За хорошим идет плохое, за плохим — хорошее.

САМУРАЕВ:
После наслаждения приходит страдание

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Вийлачул т1ехьаг1а вийлхар вийлхачул т1ехьаг1а велалургва. Кто, насмеявшись, плакал, тот, выплакавшись, будет смеяться

Даь дика мекъа вир санна дода, даь во – масса ды санна хехка дода.
Добро идет, словно ленивый осел, зло несется скакуном.

САМУРАЕВ:
Плодовое дерево узнают по цветам.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Га дика я, сом латаш яле; саг дика ва, г1уллакхаца вале.
Дерево хорошо плодами, а человек – делами

САМУРАЕВ:
Дракон и тигр не уживаются вместе.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ши моастаг1а цхьан тхов к1ала тарлац.
Двое врагов не уживутся под одной крышей

САМУРАЕВ:
Кто людей любит, тот долго живет.

Нахах г1ийбаташ деш волчох лорале.
Берегись человека, оговаривающего других.

Нахах кхардаш лийнар нахах ваьннав.

Пренебрегавший людьми лишился народа.

Нахах хаьда саг ткъам боаца лаьча.
Человек без людей – что сокол без крыла.

Нахаца барта воацар – саг вац.
Тот не человек, кто не заодно со своим народом.

Х1ама ховр — нахага ладийг1ар.
Мудрый тот, кто слушает людей.

САМУРАЕВ:
Нет ничего страшнее дурака
Нет врага опаснее дурака.

Майра 1овдал – нахана бала.
Храбрый дурак – горе людское

Майрача къонахчун шалтал кхерамег1а я 1овдалча сага яр.
Кинжал дурака страшнее кинжала

САМУРАЕВ:
Сумасшедшему нож не дают.

Науки, постигнутые плохим человеком, – сабля в руках дурака.

Вир бада т1а даккха аттаг1а да 1овдала саг кхетавечул.
Легче осла поднять на крышу, нежели дурака вразумить.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Хьаькъал дола саг вовза хала да, 1овдал йистхуллашехьа вовз.
Умного не сразу узнаешь, а дурака – по первым же его словам.

Хьаькъала къе вар метта в1аьхий хул.
Бедный умом бывает “богат” языком.

САМУРАЕВ:
Фальшивый друг опаснее открытого врага.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Хьаькъал долча моастаг1чох цкъа лорале, хьаькъала гаьна воацача доттаг1ачох иттаза лорале.
Умного врага остерегайся один раз, а от недалекого друга – десятки раз.

САМУРАЕВ:
У соседа все лучше.
Ячмень у соседа вкуснее риса дома.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ди шийбар дикаг1а хет, сесаг наьхаяр дикаг1а хет.
Свой конь кажется лучше других, чужая жена кажется краше своей

САМУРАЕВ:
Нет места лучше дома.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ши ког г1ортолла мара деце а, ший лаьтта бочаг1а да.
Родная земля милее всех, даже если это клочок, на котором едва обеими ногами станешь

Ший мехка валар тол кхыча мехка вахачул.
Лучше умереть на своей родине, чем жить на чужбине

САМУРАЕВ
И редкий гость на третий день надоест
Долгий гость надоедает.

Воаг1ача хьаьшийла юхьала хозаг1а х1ама дац, водача хана цун букъ беце.
Красивее лица пришедшего гостя может быть лишь спина гостя уходящего.

САМУРАЕВ:
Богач, что пепельница: чем полнее, тем грязнее.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ахчеи рузкъеи мара кхы х1ама ца гуча нахах б1ехача х1аман юкъера водаш санна вада веза.
От людей, ничего, кроме богатства, не видящих, надо бежать, как от самой большой грязи.

САМУРАЕВ:
Высокие деревья ветер скорее ломает.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Дикача къонахчох алар ийшадац, лакхача хена мух ийшабац.
На достойного мужчину всегда хулу возводят, высокому дереву всегда достается ветер.

САМУРАЕВ:
Мужчина и в сорок и в пятьдесят лет все ещё мальчик.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Двадцатилетний похож на волка — шустрый, быстрый; сорокалетний похож на барса — мужественный, своего не упустит; шестидесятилетний похож на медведя — ленивый и склонный к спячке.

САМУРАЕВ:
У самого маленького насекомого есть своя храбрость.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ший къорга чу дахкана а шийх лом хет.
В своей норе и мышь себя львом считает.

САМУРАЕВ:
Стодневная проповедь сводится на нет одним некрасивым поступком.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Цкъа д1акхийтта ког ийссаза кхет, цкъа оап лаьллачох оапашк хул.
Раз споткнувшаяся нога споткнется девять раз, единожды совравший прослывет вруном.

Цкъа сийдоацача ваьннар ц1аккха а сий долаш хургвац.
Единожды совершивший бесчестный поступок, уже никогда не будет в чести

Цкъа харца лийнача сагах тешам бов.
Единожды солгавшему – никто больше не поверит.

САМУРАЕВ:
Вспылил – дело погубил.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Арг1а йоаца эг1азло – шера бола бала.
Рассердился невпопад – нажил горя на год.
.
САМУРАЕВ:
Где люди горюют, погорюй и ты.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Наьха вонна дакъа ца хиннар ший вон т1а ше висав.
Кто не сочувствовал чужому горю, остался один на один со своим.

САМУРАЕВ:
Кто людей любит, тот долго живет.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Нахах г1ийбаташ деш волчох лорале.
Берегись человека, оговаривающего других.

Нахах кхардаш лийнар нахах ваьннав.
Пренебрегавший людьми лишился народа.

Нахах хаьда саг ткъам боаца лаьча.
Человек без людей – что сокол без крыла.

Нахаца барта воацар – саг вац.
Тот не человек, кто не заодно со своим народом.

САМУРАЕВ:
Где много слов, там мало дела.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Багенна пхоара вар кулгана 1аьхара хул.
Кто плодовит речами, у того руки бесплодные.

САМУРАЕВ:
Говори лишь то устами, что видел глазами.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Б1аргадейнар тешамег1а да хезачул.
Увиденное вернее услышанного.

САМУРАЕВ:
Готов в любую щель запрятаться.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Боанга чу баха дахка моллаг1ча 1урга чу эккха кхийна бац.
Попавшая в капкан мышь готова броситься в любую дырочку.

САМУРАЕВ:
Деньги глушат тягу к знаниям.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ахчо хьаькъал совдаккхац, дешаро совдоаккх.
Деньги ума не добавляют, его приумножает учение.

САМУРАЕВ:
Если не стыдить, уму разуму не научишь.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Эздело аьннад: “Эхь долча со короргда шоана!”.
Благородство сказало: “Вы найдете меня там, где есть стыд и совесть!”.

САМУРАЕВ:
Если хочешь убить полководца, убей сначала его коня.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Д1атоха!” аьнначун бат я хьалхаг1а йохо езар.
Сначала нужно набить морду тому, кто первым сказал: “Бей!”

САМУРАЕВ:
За упокой не прочитал, а за поминание получил.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Венначоа цхьа къахетам бийхача, дийначоа итта беха беза.
Если о покойнике один раз скажут “за упокой”, то о живом надо десять раз сказать “во здравие”.

САМУРАЕВ:
И в пении и в танцах надо знать меру

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Боарам эш балха а сакъердама а.
И в работе, и в веселии – везде нужна мера

САМУРАЕВ:
Кто на родителей косится, тот в камбалу превратится.

Самый большой порок – сладострастие, самая большая добродетель – любовь к родителям

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Да-нана ца лоарх1аш лийна саг ялсамала чувитавац.
В рай не пустили того, кто не чтил своих родителей.

Дахчан вале а, да тол; б1ег1инга яле а, нана тол.
Лучше иметь отца — хоть из дерева; лучше иметь мать — хоть из войлока.

САМУРАЕВ:
Кто сам себя не ценит, того и другие не ценят.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Ший ди шийна хар – доккхаг1а дола хьаькъал да.
Большая наука – знать себе подлинную цену.

Дикачу къонахчун хам баь варгвац.
Настоящий мужчина не имеет цены.

Цкъа яьннача топо ши пхьагал йийнаяц.
Одним выстрелом двух зайцев не убить

САМУРАЕВ:
Купишь по дешевке – нос повесишь

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Дарег1а йохкача х1аманга кхозза хьажа.
То, что продается дешево, осмотри трижды.

Къаьнадар хоастаде, къонадар эца.
Старое — похвали, молодое — купи.

Лучше иметь близкого чужого, чем далекого родного.

Юрта йисте кхийнача сагал юрта юкъе кхийна пхьу тол.
Пес, выросший в центре села, лучше, чем человек, выросший на отшибе.

САМУРАЕВ
В теле гиганта разуму трудно действовать.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Буг1а санна вар аьнна, 1асилга бола кхетам мара боацаш а хул.
Бывает, сам с бугая, а умом – теленок.

Дег1 – пилалла, хьаькъал – хьазалгалла.
Телом – слон, умом – пташка.

Дег1ага хьежача, — буг1а, дегага хьежача – жий.
Посмотреть на внешность – бугай, посмотреть в душу – овца.

САМУРАЕВ:
Против лжи средства не найдешь.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Харцлеро сий доаду.
Лживость приносит бесчестье.

Адамашта юкъе этгар сийдоацачарех малав, аьнна, хаьттача, опаш бувца саг ва аьннад.
Когда спросили: “Кто из людей самый бессовестный?” – ответили: “Лгун”.

Харцдар — деша лоа, бакъдар — бутув кхера.
Ложь — растаявший снег, правда — монолитный камень.

САМУРАЕВ:
Самое большое сокровище на свете – дети.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Даьнеи наннеи доккхаг1а дола совг1ат да яхь йола во1 кхийча, эхь долу йо1 кхийча.
Самый большой подарок для родителей — гордый сын и скромная дочь.

САМУРАЕВ:
Самурай за самурая горой стоит.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Вешийна ший воша вицлургвац.
Брат не забудет брата (совершит кровную месть).

САМУРАЕВ:
Трусливому и в темноте тень мерещится.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Виро “кхахь” аьлча, кхеравенна веннав зовзавар.
Трус умирает даже от ослиного кашля.

Денал дола саг къахетамег1а ва, зовза саг къизаг1а ва.
Мужественный человек жалостлив, трусливый человек — жесток.

Денал – са ч1оаг1а хилар.
Мужество – умение сдерживать себя.

САМУРАЕВ
Кровь смывается кровью.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Дика яьккха нийсахо — лар т1а ена юхь1аьржо.
Позор смывается полной победой справедливости.

САМУРАЕВ
Не было случая, чтобы голый что-нибудь потерял.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШЕЙ:
С нагого и семерым штанов не снять.

САМУРАЕВ:
Нет – терпи, есть – береги.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Денача диканна хам беш хила, денача вонна сатохаш хила.
Пришло добро — цени его, случилось несчастье — терпи его.

САМУРАЕВ:
Одолжить деньги другу — потерять его

Юхалург тела х1ама-гаргало теда к1од да.
Отданное в долг — ножницы, режущие родство.

САМУРАЕВ:
Самурай должен избегать большого количества сакэ, чрезмерной гордости и великой роскоши.

ЧЕЧЕНО-ИНГУШ:
Мала къонахчал эшац, мелча, эзделах ца вохара эш къонахчал.
Не надо быть мужчиной, чтобы выпить; мужчиной надо быть, чтобы не опозориться.

Маларца мерзвеннар наха къахьвеннав.
Тот, для кого водка сладка, людям горек

Маларашта т1ехьаваьнначоа цхьаккхача х1амах эхь хетаргдац.
Пьяница начисто теряет совесть.

Дикадар дечо ше къонах хиларах ду, водар дечо ше эсала йовсар хиларх ду.
Творящий добро творит его потому, что он мужчина, а творящий зло творит его потому, что он ничтожество.

САМУРАЕВ
Благородный человек не пожалеет своей жизни ради друга.

Дикан т1а д1авехе, хьай йиш еце, ца вахача а х1ама дац; вон т1а хьо вехе, хьай йиш еце а ца водаш 1е йиш яц.
Пригласили на торжества – не ходи, если не можешь; сообщили о беде – иди, даже если и не можешь.

Понравилась статья? Поделить с друзьями:
  • Онанировать синоним
  • Онанирование синоним
  • Онагр синоним
  • Она холодна синоним
  • Она считала синоним