Ма1аш йоцу етт синоним

Де дика хуьлда шун, хьоме дешархой. Дала могуш а, маьрша а леладойла вай, шегара пурбанца вайн къоман мотт бийца а, хьеха а аьтто бойла. Дала схьамелкхоьллина  долчу  х1уманан шен мотт бу. Ткъа вайн нохчийн мотт бу. Х1ора меттан дешнаш шайн маь1ница а, билгалонашца а, башхаллашца а тайп-тайпана хуьлу. Цунах уьш декъало неологизмашкий, историзмашкий, омонимашкий, синонимашкий, антонимашкий и. д1. кх.
Х1окху урокехь вай дуьйцур ду:  омонимех, синонимех, антонимех лаьцна. И дешнаш, вайн маттахь санна т1еэцна дешнаш ду, оьрсийн маттахь а. Пхоьалг1ачу классехь вай дийцира царех лаьцна. Амма х1инца юха а карладоккхур ду вай муьлха дешнаш ду уьш.
Шуна дагадог1ий х1ун олу?
1. Алар а, яздар а цхьатерра а долуш, маь1на тайп-тайпана долчу  дешнех.
Масала:
Ча: ча лаца, ча гулдан;
Ц1е:  адаман ц1е, кхерчара  ц1е;
Б1аьрг:  коран б1аьрг – адаман б1аьрг;
2. Алар, яздар тайп-тайпана долуш маь1на гергара долчу дешнех х1ун олу?
Масала:
Сирла, къегина, екхна.
Хаза,  исбаьхьа, товш, куьцехь.
Чиркх, къуьда, стогар, лампа.
Доттаг1, накъост
3. Алар, яздар тайп-тайпана долуш, маь1ница дуьхь-дуьхьал (б1останехьа)  долчу дешнех х1ун олу вай?
Къегина – бодане;
Дукха – к1еззиг;
Лекха – лоха;
Мерза – муьста;
Къона – къена;
Омонимаша — вайн меттан дешнийн масех кепара кхетам кхуллу. Масала:
МОТТ: 
буьйцу мотт; 
бежанан мотт;
вуьжу мотт;
доьхкаран мотт;                        
Схьаоьцур вай ОВ боху дош:
ОВ:
Ч1ерий лоьцу г1ирс;
Жижиг дотту ч1у;
Лазаран ов;                                         
Ов бохучу дешан кхоъ маь1на ду.
МОХЬ:
Бежанан мохь;
Тухуш болу мохь;                                
Гихь хьуш болу мохь;
Мотт, ов, мохь – масех маь1на долу дешнаш ду.
Синонимаша — вайн мотт хьалдолуш бо, дешнийн хазалла гойту.  
Масала, говр бохучу дешан синонимаш ялор ю вай:  
ГОВР – дин, алаша, 1аспар, айг1ар, эмалк.
Х1етал-метал хоийла шуна – вайн дуьхьа шен коьртах ц1е теснарг? (Чиркх)
Кхин х1ун эр дара вай чиркхах?
Стогар, къуьда, лампа, ч1урам.
Х1етал-метал хаийла шуна — говрал-лекха, ж1аьлел -лоха ерг х1ун ю?
Иза нуьйр ю.
Х1ун эр дара вай лекха, лоха дешнех лаьцна? Х1ара дешнаш антонимаш ю.
Антонимаша вайн меттан исбаьхьалла лакхайоккху, дуьхьлара (б1останехьара) маь1на гойту.
Масалш:
Сирла — кхоьлина, белар – белхар, к1айн – 1аьржа,  шуьйра – готта,  дийнахь – буса, кхиам – эшам, комаьрша – сутара,  каде – текхна.
Т1едиллар №1.
Х1инца вай шун хаарш т1еч1аг1деш болх бийр бу, далош долу дешнаш гайтинчу кепах пайда а оьцуш, дог1уш долчу маь1не дерзо хьовсур ду вай.
Кеп:
Омонимаш — г1ап – тоьпан, кевнан                             
Синонимаш  — сиха-чехка
Антонимаш — хаза-ирча
Х1ара дешнаш, кепе а хьовсуш д1анисде:
Сиха, лекха, г1ап, готта, хьал, шу, таро, ботт, б1аьрг, юткъа, пхьид, шуьйра, лоха, стомма, чехка, г1айг1а, бала, теза, дуьра.
Т1едиллар №2
Вай 1аминарг т1еч1аг1деш, кхин цхьа а т1едиллар кхочушде. Омонимаш  яло еза  х1окху дешнашна:
Куьйра, хьех, не1.
Х1окху дешнашна синонимаш ялаян хьовса:
— Онда дег1 долу стаг — …
— Оза, къена говр — …
— Ма1аш йолу газа — …
— Ма1аш йоцу етт — …
— Шо кхаьчна бож — …
Х1окху дешнашна антонимаш ялае?
Тахана — …  1а — …      Де — …  К1айн — …   Сирла сийна — …  Теза — …      
Мерза -…   Чомехь — …  Дика — …  Комаьрша — …  Жима — …  Еха -…
Стомма — …

 Х1окху урокехь вай шуьца карладехира омонимех, синонимех, антонимех долу хаарш, уьш т1е а ч1аг1деш болх бир вай шуьца.  Цул совнаха керла дешнаш а девзира вайна, уьш дагадоуьйтур ду вай:
Ов — ч1ерий лоьцу г1ирс  бу (оьрсийн маттахь — невод);
Ов —  жижиг дотту г1ирс (оьрсийн маттахь — вертел);
Эмалк – куь1ге ца йог1у говр оьрсийн маттахь дикое, неприрученное животное;
1аспар – къена х1ума (оьрсийн маттахь — кляча);
Алаша – йужуж йолу говр (упряжная лошадь);
Кирша — ма1аш йолу газа;
Дирша — ма1аш йоцу етт;
Бошто  — шо кхаьчна бож;
Нохчийн къам мел деха бехийла,  вай къоман оьзда г1иллакхаш, 1адаташ шена чохь долуш, дуьйцуш, хестош болу, вай къоман хьомсара, зевне нохчийн мотт. Хьоме дешархой, ненан маттал хаза а, сийлахь а х1ума, дахаран новкъа т1ехь, мел лехарх, карор дац шуна, цундела школехь, ц1ахь, аренца шаьш лелаш, бийца а буьйцуш, ларам а беш, шайн мотт кхиош, къахьега деза аша х1ора а дийнахь.
Цу т1ехь вай урок ерзор ю, т1ейог1учу урокашкахь шу кхиамаш совбохуш болх бийр бу вай. 1одика йойла шу, марша 1ойла.
Пайдаэцна литература: 
1. В.А. Янгульбаев,  Ж. М. Махмаев  «Нохчийн  мотт-6 класс» Грозный ГУ «Книжное издательство 2011 шо»
2. Эсхаджиев Я. У.  «Юккъерачу школехь нохчийн меттан  орфографи а, пунктуаци а 1амор»   5-11  классашна.  Грозный  Издательство  «Арфа-Пресс»    2012 шо. 
3. Эдилов С.Э.  «Самукъане грамматика»  5-11 классашна.  Соьлжа-г1ала 2012 шо.
4. Эдилов С.Э.  «Нохчийн меттан синтаксисан практикум»   Соьлжа-Г1ала   Издательство  «Арфа-Пресс» 2011 шо.
5. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала 2005 шо.
6. Халидов А.И. «Нохчийн метта1илманан терминийн луг1ат»/Грозный: «ГУП «Книжное издательство», 2012 шо.
7. Мациев А.Г. «Чеченско-русский словарь» Соьлжа-г1ала ФГУПК «ИПК «Грозненский рабочий» 2010.
8. Карасаев А.Т., Мациев А.Г. «Русско-чеченский словарь» Москва. Издательство «Русский язык» 2000.

Х1окху урокехь вай дуьйцур ду:  омонимех, синонимех, антонимех лаьцна. И дешнаш, вайн маттахь санна т1еэцна дешнаш ду, оьрсийн маттахь а. Пхоьалг1ачу классехь вай дийцира царех лаьцна. Амма х1инца юха а карладоккхур ду вай муьлха дешнаш ду уьш.

Шуна дагадог1ий х1ун олу?

1. Алар а, яздар а цхьатерра а долуш, маь1на тайп-тайпана долчу  дешнех.

Масала:

Ча: ча лаца, ча гулдан;

Ц1е:  адаман ц1е, кхерчара  ц1е;

Б1аьрг:  коран б1аьрг – адаман б1аьрг;

2. Алар, яздар тайп-тайпана долуш маь1на гергара долчу дешнех х1ун олу?

Масала:

Сирла, къегина, екхна.

Хаза,  исбаьхьа, товш, куьцехь.

Чиркх, къуьда, стогар, лампа.

Доттаг1, накъост

3. Алар, яздар тайп-тайпана долуш, маь1ница дуьхь-дуьхьал (б1останехьа)  долчу дешнех х1ун олу вай?

Къегина – бодане;

Дукха – к1еззиг;

Лекха – лоха;

Мерза – муьста;

Къона – къена;

Омонимаша — вайн меттан дешнийн масех кепара кхетам кхуллу. Масала:

МОТТ: 

буьйцу мотт; 

бежанан мотт;

вуьжу мотт;

доьхкаран мотт;                        

Схьаоьцур вай ОВ боху дош:

ОВ:

Ч1ерий лоьцу г1ирс;

Жижиг дотту ч1у;

Лазаран ов;                                         

Ов бохучу дешан кхоъ маь1на ду.

МОХЬ:

Бежанан мохь;

Тухуш болу мохь;                                

Гихь хьуш болу мохь;

Мотт, ов, мохь – масех маь1на долу дешнаш ду.

Синонимаша — вайн мотт хьалдолуш бо, дешнийн хазалла гойту.  

Масала, говр бохучу дешан синонимаш ялор ю вай:  

ГОВР – дин, алаша, 1аспар, айг1ар, эмалк.

Х1етал-метал хоийла шуна – вайн дуьхьа шен коьртах ц1е теснарг? (Чиркх)

Кхин х1ун эр дара вай чиркхах?

Стогар, къуьда, лампа, ч1урам.

Х1етал-метал хаийла шуна — говрал-лекха, ж1аьлел -лоха ерг х1ун ю?

Иза нуьйр ю.

Х1ун эр дара вай лекха, лоха дешнех лаьцна? Х1ара дешнаш антонимаш ю.

Антонимаша вайн меттан исбаьхьалла лакхайоккху, дуьхьлара (б1останехьара) маь1на гойту.

Масалш:

Сирла — кхоьлина, белар – белхар, к1айн – 1аьржа,  шуьйра – готта,  дийнахь – буса, кхиам – эшам, комаьрша – сутара,  каде – текхна.

Т1едиллар №1.

Х1инца вай шун хаарш т1еч1аг1деш болх бийр бу, далош долу дешнаш гайтинчу кепах пайда а оьцуш, дог1уш долчу маь1не дерзо хьовсур ду вай.

Кеп:

Омонимаш — г1ап – тоьпан, кевнан                             

Синонимаш  — сиха-чехка

Антонимаш — хаза-ирча

Х1ара дешнаш, кепе а хьовсуш д1анисде:

Сиха, лекха, г1ап, готта, хьал, шу, таро, ботт, б1аьрг, юткъа, пхьид, шуьйра, лоха, стомма, чехка, г1айг1а, бала, теза, дуьра.

Т1едиллар №2

Вай 1аминарг т1еч1аг1деш, кхин цхьа а т1едиллар кхочушде. Омонимаш  яло еза  х1окху дешнашна:

Куьйра, хьех, не1.

Х1окху дешнашна синонимаш ялаян хьовса:

— Онда дег1 долу стаг — …

— Оза, къена говр — …

— Ма1аш йолу газа — …

— Ма1аш йоцу етт — …

— Шо кхаьчна бож — …

Х1окху дешнашна антонимаш ялае?

Тахана — …  1а — …      Де — …  К1айн — …   Сирла сийна — …  Теза — …      

Мерза -…   Чомехь — …  Дика — …  Комаьрша — …  Жима — …  Еха -…

Стомма — …

Х1окху урокехь вай шуьца карладехира омонимех, синонимех, антонимех долу хаарш, уьш т1е а ч1аг1деш болх бир вай шуьца.  Цул совнаха керла дешнаш а девзира вайна, уьш дагадоуьйтур ду вай:

Ов — ч1ерий лоьцу г1ирс  бу (оьрсийн маттахь — невод);

Ов —  жижиг дотту г1ирс (оьрсийн маттахь — вертел);

Эмалк – куь1ге ца йог1у говр оьрсийн маттахь дикое, неприрученное животное;

1аспар – къена х1ума (оьрсийн маттахь — кляча);

Алаша – йужуж йолу говр (упряжная лошадь);

Кирша — ма1аш йолу газа;

Дирша — ма1аш йоцу етт;

Бошто  — шо кхаьчна бож;

Нохчийн къам мел деха бехийла,  вай къоман оьзда г1иллакхаш, 1адаташ шена чохь долуш, дуьйцуш, хестош болу, вай къоман хьомсара, зевне нохчийн мотт. Хьоме дешархой, ненан маттал хаза а, сийлахь а х1ума, дахаран новкъа т1ехь, мел лехарх, карор дац шуна, цундела школехь, ц1ахь, аренца шаьш лелаш, бийца а буьйцуш, ларам а беш, шайн мотт кхиош, къахьега деза аша х1ора а дийнахь.

Цу т1ехь вай урок ерзор ю, т1ейог1учу урокашкахь шу кхиамаш совбохуш болх бийр бу вай. 1одика йойла шу, марша 1ойла.

Пайдаэцна литература: 
1. В.А. Янгульбаев,  Ж. М. Махмаев  «Нохчийн  мотт-6 класс» Грозный ГУ «Книжное издательство 2011 шо»
2. Эсхаджиев Я. У.  «Юккъерачу школехь нохчийн меттан  орфографи а, пунктуаци а 1амор»   5-11  классашна.  Грозный  Издательство  «Арфа-Пресс»    2012 шо. 
3. Эдилов С.Э.  «Самукъане грамматика»  5-11 классашна.  Соьлжа-г1ала 2012 шо.
4. Эдилов С.Э.  «Нохчийн меттан синтаксисан практикум»   Соьлжа-Г1ала   Издательство  «Арфа-Пресс» 2011 шо.
5. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала 2005 шо.
6. Халидов А.И. «Нохчийн метта1илманан терминийн луг1ат»/Грозный: «ГУП «Книжное издательство», 2012 шо.
7. Мациев А.Г. «Чеченско-русский словарь» Соьлжа-г1ала ФГУПК «ИПК «Грозненский рабочий» 2010.
8. Карасаев А.Т., Мациев А.Г. «Русско-чеченский словарь» Москва. Издательство «Русс

Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/386941-otkrytyj-urok-na-temu-omonimash-sinonimash-an

Поделитесь с коллегами:

Нохчийн меттан интернет-урок 10-г1а класс

Лексикологин маь1на. Омонимаш, синонимаш, антонимаш.

Маршалла хаттар. Урокан дарс д1аалар.

Марша дог1ийла шу, хьомсара дешархой! Д1айолор ю вешан рог1ера урок. Вайх Дала бина къинхетам бу, тахана эвххьаза, дуьззина шен ненан маттах ала дош хилар, ненан маттах долу дош ала йиш хилар.

«Хьайн ненан мотт хаахь,

Ас дозалла до хьох,

Даггара и безахь,

Ас хастам бо хьуна.

Цунах ма херлолахь,

Доттаг1а, варийлахь,

Ненан мотт хьайн бацахь,

Байлахь вуй хаалахь!»

Билал Саидов.

Вай байлахь дац, вай дозалла дан ненан мотт бу, и дебош цу т1ехь болх беш меттан 1илманчаш бу, меттан хазалла, исбаьхьалла вайна йовзуьйтуш, шайн говзаршца, яздархой бу. Коьртаниг, и бовза, бийца лаам хилар ду..Со тешна ю, вай цу тобанах хиларх.

___________________________

Вайн урокан тема ю: Лексикологин маь1на. Омонимаш, синонимаш, антонимаш.

Хьалха д1аяханчу урокашкахь 1амийнарг карладоккхур дувай. Омонимех, синонимех, антонимех лаьцна юьхьаьнцара кхетам вай болуш бу. Цо вайна г1о дийр ду лексикологин маь1на довза.

I. Карладаккхарна хаттарш:

1.Стенах олу лексика?

2. Омонимаш стенах олу?

3. Синонимаш стенах олу?

4. Антонимаш стенах олу?

1.Стенах олу лексика?

Меттан дерриге а дешнех лексика олу. Масала: коч, мотт, йовлакх, к1ади, лерг, лам, ов, нехча, ц1е, ча, раг1у, бепиг.

2. Омонимаш стенах олу?

1. Алар а, яздар а цхьаъ а долуш, тайп-тайпана маь1наш долчу дешнех омонимаш олу. Масала: не1 (ду)-бежанан ц1ока; некъ (ю)-чу-ара вала оьшуш йолу.

3. Синонимаш стенах олу?

Алар а, яздар а тайп-тайпана долуш, гергара маь1наш долчу дешнех синонимаш олу. Масала: йол, буц, докъар, цана; шовда, хьоста, к1улла.

4. Антонимаш стенах олу?

Б1останехьа (дуьхьал) маь1наш долчу дешнех антонимаш олу. Масала: лекха-лоха; тиша-керла; лакхахь-лахахь.

________________________________________

2.Керла тема йовзийтар

1. Меттан дешнаш (лексика)1амочу меттан 1илманан декъах лексикологи олу. Лексикологин дакъош ду: 1) семасиологи (семантика), 2) фразеологи, 3) диалектологи, 4) лексикографи, 5) этимологи.

Дешнийн тайпанаш, церан маь1наш 1амочу лексикологин декъах семасиологи (я семантика) олу. Семасиологехь 1амайо омонимаш, синонимаш, антонимаш, архаизмаш, неологизмаш, историзмаш, деалектизмаш, терминаш и.д1.кх.а

Синонимийн тайпанаш вуно дукха ду. Вай царех цхьадолу тайпанаш билгалдохур ду:

1. маь1нийн синонимаш,

2. юьззина синонимаш,

3. фразеологически синонимаш,

4. стилистически синонимаш,

5. морфологически синонимаш,

6. синтаксически синонимаш,

7. текстови синонимаш,

8. лексически синонимаш,

9. грамматически синонимаш.

________________________________________

1. Маь1нийн башхаллашца къесточу синонимех маь1нийн синонимаш олу. Масала: говр, дин, кхел, алаша.

2.Маь1ница цхьа тайпа башхо йоцуш нислучу синонимехь юьззина синонимаш олу. Масала: кхаллар, бепиг; лингвист, языковед.

3.Шех фразеологически цхьанакхетар хуьлучу синонимех фразеологически синонимаш олу. Масала: куьйгаш т1ехь лелаво (дика лелаво, дика кхобу).

4.Стилистически суртх1отторца къесточу синонимех стилистически синонимаш олу: Масала: оба, барт; бат, муц1ар.

5.Морфологически билгалонашца къесточу синонимех морфологически синонимаш олу. Масала: 1илманча, 1илманхо; белхахо, белхало.

6.Предложенин меженийн синтаксически билгалонашца къесточу синонимех синтаксически синонимаш олу. Масала: екхна (сказуеми)-малх хьаьжна(подлежащи, сказуеми шиъ цхьаьна нисло).

7.Морфологически а, синтаксически а синонимех грамматически синонимаш олу: и ший тайпа юкъалоцу.

8.Текстехь нислучу синонимех текстови синонимаш олу. Масала: Эсхаджиев Якъуб 1илманан кхеташонехь вара. Иза меттан 1илманча ву.

9.Маь1нашца а, стилистически суртх1отторца а къесточу синонимех лексически синонимаш олу.

_____________________________________________

Дошамаш х1иттор 1амочу лексикологин декъах лексикографи олу. Нохчийн меттан дешнийн хазна дахарехь а, юкъараллехь халкъо а, литературехь, 1илманехь вайн дошамаша а ларъеш ю.

Дошам — (словарь)-меттан дешнаш, дешнийн хазна т1ехь йолу жайна ду. Масала: 1942-чу шарахь арахецна 8000 дош т1ехь долу Хь,Г.Гугиевн «Орфографически словарь». 1961-чу шарахь, 20000 дош т1ехь долуш арахецна А.Г.Мациевн «Нохчийн-оьрсийн словарь». 1978-чу шарахь, 40000 дош т1ехь долуш, арахецна А.Г.Мациевн, А.Т.Карасаевн «Оьрсийн-нохчийн словарь». 1975-чу шарахь арахецна 10000 дош т1ехь долу И.Ю.Алироевн «Вайнехан меттанийн, диалектийн шакъаьстинчу дакъойн лексикан дустаран-дуьхьалх1отторан дошам». Дошамаш кхин а ю, царех лаьцна вай т1аьхо дуьйцур ду.

__________________________

2. Х1инца вай дуьйцур ду дешнийн маь1нех лаьцна.

Дешнаш цхьа маь1на дерш хуьлу, дукха маь1на дерш хуьлу. Масала: лам, кад, бел-цхьа маь1на бен дац оцу дешнийн; 1) мотт-буьйцу мотт, 2) багара мотт, 3) х1ургонан (ворданан) мотт, 4) доьхкаран мотт, 5) хьийзачу д1аьндарго лоцу мотт, 6) мачин мотт, 7) д1авуьжу мотт.

3.1амийнарг т1еч1аг1дар

1. Д1аязде дешнаш, шина б1ог1аме декъа. (Цхьа маь1на дерш, масех маь1на дерш)

Лам, нехча, раг1у, бепиг, ц1е, ча, хьех, м1ара, мотт, лерг, ов, коч, йовлакх, к1ади, кад.

Цхьа маь1на дерш: коч, йовлакх, к1ади, лам, нехча, раг1у, кад, бепиг;

масех маь1на дерш: мотт, лерг, ов, ц1е, ча, хьех, м1ара.

2.Масех маь1на долчу дешнийн маь1на даста. (барта-устно)

Мотт-(буьйцу мотт, вуьжу мотт, мачин мотт, багара мотт, доьхкаран мотт)

Хьех-(диттан тайпа, акха газа, бердах яьккхина хьех)

Лерг-(коьрта меже, мангалан г1олан лерг)

Ц1е-(кхерчар ц1е, стеган ц1е)

Ча-(акхаро, к1а хьаькхча дуьсу ча)- ишттачу дешнех масех маь1на долу дешнаш олу.

___________________________________

1. Синонимаш даладе х1окху дешнашна:

Онда дег1 долу стаг —

Оза, къена говр —

Ц1ен-къорза етт —

Ма1аш йоцу етт —

Ма1аш йолу газа —

Кийра боьссина бала —

Къинхетам боцу стаг —

Онда дег1 долу стаг-( зоьртала)

Оза, къена говр- (1аспар)

Ц1ен-къорза етт-( тарг1ал)

Ма1аш йоцу етт-( дирша)

Ма1аш йолу газа-(кирша)

Кийра боьссина бала-( сингаттам, г1айг1а)

Къинхетам боцу стаг-(къиза, буьрса, дера)

_________________________________________________

Алар, яздар къаьсташ ду,

Цхьана маь1нехь хуьлуш ду.

Мотт хазбан, и куьце бало

Оьшуш ду уьш юкъадало

(Синонимаш)

————————————————————-

1. Антонимаш даладе х1окху дешнашна: атаг1и, бертахь, гамо, дахар, каде .

Атаг1и (низина)-акъари (возвышенность)

Бертахь (согласно)-бертаза (насильно)

Гамо (вражда)-безам (любовь)

Дахар (жизнь)-1ожалла (смерть)

Каде (ловкий)-партал ( неуклюжий)

Вайн и дешнаш яздо, доьшу-

Къамелехь уьш ч1ог1а оьшу

Дуьхь-дуьхьал ду церан маь1наш.

Х1ун дешнаш ду дуьйцурш т1аккха?

(Антонимаш)

5.Даста х1окху дешнийн маь1на: не1, н1аьна, дин.

Не1 (ю)-чу-ара вала оьшуш йолу, чохь 1ачу ц1енна х1оттийнарг;

Н1аьна (ю)-борг1ал (петух), н1аьна (бу)-к1едачу лаьтта юкъахь бехаш а, ч1ерий дохучу м1ера т1е тосуш а йолу сагалмат; дин (бу)-т1ехуу говр, дин (ду)- Дела цхьаъ веш, пайхамар (Д.с-м.х.ц.) бакъ веш долу бусалба дин (ислам).

Алар, яздар цхьаъ долуш,

Маь1нашца ду къаьсташ уьш.

Иштта дешнаш даладахь,

Дуьйцурш хир -(Омонимаш)

__________________________________________________________

Вай х1инца къемел кхиош, кхета хала долчу дешнийн маь1наш къестош, цадевзарг довзуьйтуш, д1аяздийр ду.

Аркхо, бокказ, гоьза, гоьмукъ, динбухка, долма, жовх1ар, кхезг, туьдург, тутмакх -девзий вайна х1окху дешнийн маь1наш.

Иштта хир ду церан маь1наш:

Аркхо-шнур для привешивания свадебной занавески, за которой стоит невеста; бокказ-кожа;

гоьза-коновязь; гоьмукъ-копье; динбухка-ключица; долма-голубцы; жовх1ар-жемчуг; кхезг-очаг; туьдург-толкователь; тутмакх-арестант, заключенный (человек, находящийся под стражей).

————

Х1окху урокехь вай шуьца дийцира лексикологин маь1нех лаьцна, карладехира омонимех, синонимех, антонимех лаьцна долу хаарш.

Х1инца вай билгалбоккхур бу ц1ахь бан болх.

Муьлхачу маттера даьхкина нохчийн матте х1ара дешнаш: баркалла, беркат, 1аламат, ирс, х1аваъ, нигат, пекъар, хабар, верас, хас, зулам, къилба, жоп, пайда, дуьне, масла1ат, тайпа, дов.

Х1ара дешнаш 1аьрбойн маттера схьаэцна лоруш ду, масала: баркалла-баракааллах1; беркат-баркатун; 1алаьмун-1аламат; ирс-ирс; х1аваун-х1аваъ; нийятун-нигат; факъир-пекъар; хабарун-хабар; варизун-верас; хаасун-хас; зулмун-зулам; къиблатун-къилба; джавабун-жоп; файдатун-пайда; и.д1.кх.а.

Муьлххачу а къамнийн меттанаш а ду кхечу къаьмнийн меттанашкара дешнаш т1еоьцуш кхолладелла. Коьртаниг шен бу аьлла, Дала шена схьабелла шен ненан мотт кхиор, дешнийн эвсаралла совъяккхар т1ехь къахьегар ду.

Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.

Пайдаэцна литература:

1.Джамалханов З.Д., Вагвпова Т.М., Эсхаджиев Я.У. «Нохчийн мотт-8-9 класс» Грозный ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий», 2013 шо

2. Джамалханов З.Д., Мачигов М.Ю. «Нохчийн мотт» педучилищан 1-2-чуй курсийн студенташна учебник. Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1985 шо.

3. Джамалханов З.Д. «7-чу классехь нохчийн меттан синтаксис хьехар» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1982 шо.

4. Эсхаджиев Я.У. «4-8-чуй классашкахь нохчийн мотт хьехаран методика» Грозный, Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1987 шо. 5. Эдилов С.Э. «Самукъане грамматика» 5-11 классашна. Соьлжа-Г1ала 2012 шо.

6. Эдилов С.Э. « Нохчийн меттан синтаксисан практикум». Соьлжа-Г1ала Издательство «Альфа-Пресс», 2011 шо.

7. Исмаилов А. «Дош» Соьлжа-г1ала, 2005 шо.

8. Ирсаханов И. «Х1инцалера нохчийн мотт» Нохч-Г1алг1айн книжни издательство, 1965 шо.

Инфоурок

›

Родной язык

›Презентации›Презентация по чеченскому языку на тему «Лексикологех Iамийнарг тIечIагIдар» (5 класс)

Б

б см. бы

баба ж 1) прост. (женщина, жена) зуда 2) ирон. (о мужчине) боьрша йоцу х1ума ; снежная ~ — лайн баба; каменная ~ — т1улган ц1у

бабахнуть сов. разг. далийта; ~ из пуш­ки — йоккха топ ялийта

баба-яга ж фольк. жоьра-баба

бабий, -ье, -ья прост. зударийн; бабьи сплетни — зударийн эладитанаш ; бабье лето — бойн гуьйре

бабка ж I) разг. см. бабушка; 2) уст. (акушерка) — бер схьаоьцург

бабочка ж зоол. полла

бабушка ж баба; (мать отца) — денана; (мать матери) — ненанана

багаж м багаж, кира; отправить вещи ~ом – х1уманаш киранца д1аяхьийта; ка­мера хранения ручного ~а — карахь лело багаж 1алашъен камера; сдать в ~ — багаже д1адала

багажник м багажник (кира дуьллийла)

багажный, -ая, -ое багажан; ~ вагон — багажан вагон

багет м багет (гонаха тоха, цхарана кечдина у)

багроветь несов. таь1на-ц1ен хила, ц1арул- ц1ийдала; (о человеке) -кхохкавала

багровый,-ая, -ое таь1на-ц1ен, ц1арул-ц1ен; ~ дым пожара — яьллачу ц1еран таь1на-ц1ен к1ур

багрянец м таь1на-ц1ен бос

багряный, -ая, -ое ц1арул-ц1ен

бадминтон м спорт. бадминтон; играть в ~ — бадминтонах ловза

бадья ж чийлик

база ж 1) архит. лахе, бух 2) (основа) лард; экономическая ~ -экономически лард 3) (учреждение) база; экскурсионная ~ — экскурсин база 4) (склад) — база (кечам лаьтта меттиг)

базальт м базальт (маь1да) ‘

базальтовый, -ая, -ое базальтан

базар м в разн. знач. базар; пойти на ~ — базара ваха; что за ~? — xlapa х1ун базар ю? птичий ~ — олхазарийн базар

базарный, -ая, -ое базаран; ~ая площадь — базаран майда; ~ый день — базаран де

базировать несов., что на чём [ларда] т1е дог1а; ~ промышленность на местном сырье — меттигерчу аьргалли т1ехь про­мышленность йог1а

базироваться несов., на чём ларда т1e дог1адала

базис м 1) см. база 1, 2; 2) эк., филос. лард, бух, базис; экономический ~ экономикан лард

бай-бай межд. олилой-болилой

байдарка ж спорт. байдарка

байка ж байка

байковый, -ая, -ое байкин; ~ое одеяло — байкин юрг1а

бак м (сосуд) бак (кочалла чуютту яй)

бакалея ж собир. баккхал

бакен м мор. бакен

бакенбарды мн. (ед. ~а ж) бакенбард (ч1ениг яьшна маж)

бакенщик м бакенхо

баки мн. бакаш (йоцца лергина бакенбард)

баклажан м баклажан

баклажанный, -ая, -ое баклажанан; ~ая икра — баклажанан 1ов

баклан м зоол. баклан (олхазар)

баклуши мн.: бить ~ — шамали лоькхуш лела

бактериальный, -ая, -ое бактерийн; ~ые удобрения — бактерийн удобренеш

бактериолог м бактериолог (бактериоло­гин говзанча)

бактериологический, -ая, -ое бактериоло­гин; ~ая война — бактериологин т1ом

бактериология ж бактериологи (бактереш толлу 1илма)

бактерицид м бактерицид, бактерешйойург

бактерицидный, -ая, -ое бактерициде, бактереш йойу

бактерия ж бактери

бал м бал (боккха синкъерам); на ~у — болехь ; кончен ~ — бал чекхбели

балаган м бун

балагур м разг. забарча

балагурить несов. разг. забарш ян

балалаечник м дечиг-пондарча

балалайка ж балалайка, дечиг-пондарча

баламутить несов. 1) что (напр. воду) — даржо 2) кого, перен. — карзахдаккха

баланс м в разн. знач. баланс; годовой ~ — шеран баланс

балансировать несов. 1) (удерживать рав­новесие) — баланс ян, нисдала 2) что, бухг. — баланс х1отто

балансовый, -ая, -ое балансан; ~ от­чёт — балансан отчёт

балахон м оба

балбес м прост. туьллиг

балда 1) ж (большой молот) варзап 2) м и ж прост., бран. тентак

балерина ж балерина

балет м балет

балетмейстер м балетмейстер (балет xloттийнарг)

балетный, -ая, -ое балетан; ~ая школа — балетан школа

балка ж стр. т1ай, дукъо; 1) поперечная ~ — ч1ер 2) (овраг) ч1аж, боьра

балкарский, -ая, -ое балкхаройн; ~ язык — балкхаройн мотт

балкарцы мн. (ед. ~ец м, ~ка ж балкхаро) балкхарой

балкон м 1) стр. балкон — уче 2) (в театре) — балкон

балконный, -ая, -ое балконан; ~ая дверь — балконан не1

балл м балл (механ я мохк бегоран ч1ог1аллин барам; дика хааран ларам); ветер [в] шесть ~ ов — мох ялх балл бу; получить оцен­ку [в] пять ~ов — пхи балл яккха

баллада ж лит. баллада

балласт м балласт (1. мор.— хикема нисде мохь; 2. ж.-д. — тle шпалаш йохку жаг1а я г1ум а тесна тalийнa машиннекъ; 3. ав.— аэростата т1ехь и хьала -охьаяхийта г1амарх дуьзна галеш; 4. перен.- сов мохь)

баллон м 1) (сосуд) — баллон (кочалла я газ лело пхьег1а); ~ с кислородом- кислородан баллон 2) авто — баллон, чкъург

баллотировать несов., кого-что харжа

баллотироваться несов. хоржуш хила

баллотировка ж харжар

балованный, -ая, -о разг. коча 1амийна; ~ ребёнок — коча 1амийна бер

баловать несов., кого качдан, харцхьара (или коча) 1амо; ~ детей — бераш коча 1амо

баловаться несов. разг. вон лела, харцхьа лела

баловень м разг. кочаниг

баловник м, ~ца ж разг. вон леларг, харцхьарниг

баловство с 1. (по гл. баловать) — харцхьаралла, коча 1амор, качдар 2. разг. (по гл. баловаться) харцчьаралла, харцхьа лелар, вон лелар

балык м балык (бакъийначу ц1ечу ч1еран букъ)

бальзам м бальзам (эфир тоьхна мутта)

бальзамировать несов., кого-что бальза­мировать дан, молханаш тоха (ца талхийта); ~ труп — докъана молханаш тоха

бальный, -ая, -ое кечлуш юху[рг]; ~ое платье — кечлуш юху коч

балюстрада ж балюстрада (бегначу б1ог1амийн уче)

бамбук м бамбук, буту эрз

бамбуковый, -ая, -ое бамбукан; ~ая пал­ка — бамбукан г1аж

банальность ж бага дахнарг

банальный, -ая, -ое бага дахна

банан м бот. банан (стом)

банда ж гlepa; ~ грабителей — талорхойн гlepa

бандаж м 1) (пояс) бандаж, доьхка 2) тех. ботт, бандаж, х1оз

бандероль ж 1) (обёртка) бандероль, ботт 2) (посылка) бандероль; отправить книгу ~ю — бандерольца книга д1аяхьийта

бандит м талорхо

бандитизм м талоралла

бандитский, -ая, -ое талорхойн; ~ая шайка — талорхойн гlepa

бандура ж бандура (пондар)

бандурист м бандурча

банк м банк; государственный ~ — пачхьалкхан банк

банка ж банка ; поставить ~и мед.- банканаш йог1а

банкет м банкет, той

банкир м банкир (банкан да)

банкирский, -ая, -ое банкиран; ~ая контора — банкиран контора

банкнот м фин. банкнот

банковский, -ая, -ое банкан, банкера; ~ служащий — банкера г1уллакххо; ~ би­лет — банкан билет

банкрот м банкрот (декхарш такха йиш йоцуш къийвелларг я политикехь воьхна стаг)

банкротство с банкрот хилар

банный, -ая, -ое банин; ~ день — банин де

бант, бантик м бант; девочка с бантами в косах – к1ажаршкахь банташ долу йо1; завязать бантиком — бант деш д1адехка

банщик м, ~ца ж банихо

баня ж бани

бар м (кафе) бар (х1ума юийла)

барабан м 1) вота; бить в ~ — вота етта 2) тех. бера; ~ молотилки – к1а оручу машинан бера

барабанить несов. вота етта; дождь ~т в окно – дог1ано корах вота етта

барабанный, -ая, -ое вотанан; ~ый бой — вотанан дур ; ~ая перепонка (анат.) лергабад

барабанщик м вотанча

барак м барак (дечиган г1ишло)

баран м 1) уьстаг1; (горной короткоухой породы) 1уьзг, ламанан уьстаг1; ~-про­изводитель — ка; кастрированный (или хо­лощёный) ~ — баь1на ка; горный ~ (дикий) — акха ка 2) (мех) кхакха

бараний, -ья, -ье 1) уьстаг1ан; ~ жир – уьстаг1ан мохь 2) (из бараньего меха) кхекхийн; ~ тулуп — кхекхийн бекх

баранина ж уьстаг1ан жижиг

баранка ж 1) чкъург; связка ~ок — чкъургийн кочар 2) прост. (рулевое колесо) — т1ам

барахлить несов. прост. талха, г1ар-г1ир дан (моторах, машинах лаьцна)

барахло с собир. прост. (пожитки, хлам) т1елхигаш

барахтаться несов. разг. деттадала

барашек м 1) laxap (до 5—6 месяцев); ц1инто (от 6—9 месяцев) 2) (мех) элтар; шапка из ~ка – элтаран куй 3) мн. ~ки (пена) — чопа, lexa

барашковый, -ая, -ое элтаран; ~ая шап­ка — элтаран куй

барбарис м бот. муьстарг

барельеф м барельеф

баржа ж баржа (т1аьхьатосу киранан хикема)

барин м (мн. баре и бары) барин, эла ; жить ~ом — эла санна ваха

баритон м I) (голос) баритон (тенорний, басаний юккъера божарийн аз); петь ~ом — баритонаца лакха 2) (певец) баритон [-илланча]

барка ж барка (дечигап баржа)

баркас м баркас (пийсикашца лело хикема я г1ехьа доккха пароход)

барометр м барометр (атмосферан та1ам бусту прибор); ~ падает — барометр охьайог1у

барон м барон (графал лахарчу даржера ц1е и ц1е иолу эла)

баронесса ж баронесса (баронан зуда)

баррикада ж баррикада (т1амна урамехь ен дуьхьало); сражаться на ~х -баррикадашкахь т1ом бан

баррикадировать несов., что, баррикади­роваться несов. баррикада ян, баррикади­ровать дан

баррикадный, -ая, -ое баррикадан; ~ые бои — баррикадийн т1емаш

барс м зоол. ц1окъберг, ц1окъ

барский, -ая, -ое баринан; ~ая усадьба -баринан ков-керт; ~ие замашки-элийн амалш

барсовый, -ая, -ое ц1окъберган, ц1оькъан; ~ая шкура – ц1оькъан ц1ока

барство с 1) (изнеженность) кочалла 2) (высокомерие) цавашар

барсук м зоол. да1ам

барсучий, -ья, -ье да1аман; ~ьи норы – да1амийн 1уьргаш

бархан м бархан; песчаные ~ы — г1амаран барханаш

барханный, -ая, -ое барханийн; ~ые пески -барханийн г1амарш

бархат м бархат

бархатистый, -ая, -ое бархат санна долу, бархатах тера, бархатан тайпа

бархатный, -ая, -ое бархатан; ~ое пла­тье — бархатан коч ; ~ый сезон — дашо хан

барщина ж ист. барщина (крепостни бакъо йолуш ахархой мехкадайша мехаза бацор)

барыня женск. к барин; жить ~ей сту санна яха

барыш м разг. са, пайда

барышник м уст. йохка-эцархо

барышня ж 1) уст. (девушка) йо1 2) разг. (неженка) экама х1ума

барьер м 1) барьер, дуьхьало 2) перен. дуьхьало, новкъарло

бас м 1) (голос) бас (божарийн уггар стомма аз); петь ~ом — басаца лакха 2) (певец) бас[-илланча] 3) (инструмент) бас-пондар 4) (струна) бас-мерз

басистый, -ая, -ое стомма; ~ голос — стом­ма аз

басить несов. разг. бас-озца лен

баскетбол м баскетбол

баскетболист м, ~ка ж баскетболист, баскетболхо

баскетббльный, -ая, -ое баскетболан; ~ая площадка — баскетболан майда

басмач м басмач

басмачество с басмачалла

баснописец м баснеш язъярхо, лачдийцархо

баснословный, -ая, -ое 1аламат [док­кха]; ~ые прибыли — 1аламат яккхий санаш

басня ж 1) басни, лачдийцар 2) перен. (вымысел) туьйра, хабар

басовый, -ая, -ое басан

бассейн м 1) бассейн (xloттийнa 1ам)2) геогр. бассейн; ~ Терека -Теркан бассейн 3) геол. бассейн, майда

бастион м бастион, б1ов, гlaп

бастовать несов. забастовка ян

бастующий м, ~ая ж болх охьатеснарг, бастовать дийриг

басурман м, ~ка ж уст. бусулба (о мусульманине)

басурманский, -ая, -ое уст. бусулба; ~ая вера — бусулба дин

батальный, -ая, -ое т1еман, т1амаха,т1ом гойту; ~ая живопись – т1еман суьрташ

батальон м воен. батальон; стрелковый~ — иччархойн батальон

батальонный, -ая, -ое батальонан; ~ ко­мандир — батальонан командир

батарейка ж батарейка; ~ для фонаря — фонаран батарейка

батарейный, -ая, -ое батарейн; ~ое ору­дие — батарейн герз; ~ый огонь- батарей т1етохар

батарея ж батарей (1 воен.— масех йоккха топ я миномёт йолу эскаран дакъа; 2 физ.— вовшахтесна масех гальванически элемент я аккумулятор); ~ парового отопления -1аьнарца йохъен батарей

батист м батист (к1ади)

батистовый, -ая, -ое батистан; ~ носо­вой платок -батистан мерах хьокху йовлакх

батисфера ж батисфера (х1ордан к1орге толлу аппарат)

батон м батон

батрак м ялхо

батрацкий, -ая, -ое ялхойн; ~ труд — ялхойн къинхьегам

батрачество с 1) (занятие батрака) ялхолла 2) собир. ялхой

батрачить несов. ялхо лела (или хила)

батрачка ж ялхо

баттерфляй м спорт. баттерфляй-нека

батыр м обл. турпал

батюшка м уст. 1) (отец) да 2) (обращ. к священнику) мозг1ар 3) (обращ. к пожи­лому человеку) воккха стаг

баул м т1орказ

бах 1. межд. звукоподр. т1охх ! 2. в знач. сказ. т1охх-аьлла; ~, и убил –т1охх-аьлла, тоьхна дийн

бахать несов. разг. т1охх баха + многокр. гл.; ср. бахнуть

бахвал м разг. дозалча

бахвалиться несов., чем, разг. дозалла дан

бахвальство с разг. дозалла

бахнуть сов. разг. (издать звук; ударить, бросить) т1охх-аьлла +однокр. гл.; ~л выстрел — т1охх-аьлла, топ елира; он ~л стакан об пол — цо т1охх-аьлла стака ц1енкъа туьйхира

бахрома ж чечакх

бахромчатый, -ая, -ое (с бахромой) че­чакх йолу; (наподобие бахромы) чечекх[тайпа

бахтарма ж обл. (мездра) морд-aгlo (ц1оканан, не1аран)

бахча ж бахча, куп; сторож на ~е — куьпхо, хуьисахо

бахчевод м бахчалелорхо

бахчеводство с бахчалелор

бахчевой, -ая, -ое бахчанан; ~ые куль­туры — бахчанан культураш

бац 1.межд. звукоподр. таххь ! 2. в знач. сказ. (ударить) — таххь-аьлла тоха

бацилла ж бацилла (бактерийн тайпа);туберкулёзная ~ — туберкулёзан бацилла

бациллоноситель м бацилла ерг

башенный, -ая, -ое б1аьвнан; ~ые постройки – б1аьвнийн г1ишлош ;~ые часы – б1аьвнан сахьт; ~ый кран – б1аьвнан кран

башка ж прост. корта

башкирский, -ая, -ое башкирийн; ~язык — башкирийн мотт

башкиры мн. (ед. ~р м, ~рка ж башкир) башкираш

башковитый, -ая, -ое прост. корта болу, хьекъале

башлык м башлакх

башмак м 1) (обувь) пошмакх, мача 2)тех. башмак (чкъург сацо гlиpc); быть у кого-л. под ~ом — цхьаьннан кога к1ел хила

башня ж 1) (боевая) б1ов; (жилая) гlaла2) воен. б1ов; танковая ~ танкан б1ов

баюкать несов., кого [илли олуш] тахко, техко

баюшки-баю межд. олилой-болилой

баян м баян (боккха кехатпондар); играть на ~е а) (уметь) баян хаа; б) (исполнять) баян лакха

баянист м баян-пондарча

бдительность ж само

бдительный, -ая, -ое сема; будьте ~ — сема хилалаш

бег м дадар; ~ на тысячу метров – эзар метр вадар; ~ на месте — цхьана меттехь идар; на ~у — ведда воьддушехь; быть в ~ах — уьдуш лела

бега мн. хахкар (говраш)

бегать несов. ида; ~ наперегонки — хьалхаваларх вада ; ~ на коньках –конькеш хехка; ~ за кем-л. — цхьанна т1аьхьаида; глаза бегают – б1аьргаш уьду

бегемот м зоол. бегемот

беглец м веддарг; поймать ~ов — бевддарш ехьалеца

беглый, -ая, -ое 1) (сбежавший) ведда 2) (свободный) шерра; ~ое чтение –шерра д1адешар 3) (сделанный наспех) сиха; ~о (нареч.) просмотреть -сихвелла хьожуш чекхвала ; ~ые гласные лингв.- д1адовн мукъа аьзнаш беглянка ж еддарг

беговой, -ая, -ое хохку; (предназначенный для бега) доду; ~ая лошадь — xoxку говр; ~ая дорожка — бовду некъ

бегом нареч. дедда; бежать ~ — ведда ваха;

беготня ж разг. д1асаидар

бегство с дадар; спастись ~м — ведда [к1елхьара]вала

бегун м идархо, вадархо

бегунья ж идархо, ядархо

беда ж I. бала; выручить из ~ы — балих ваккха; помочь в ~е — вонехь дакъа лаца; что за ~а! — хьо далатохар!; на ~у сделал — шен докъазаллина дина 2. в знач.сказ. вон; это не ~а — и-м зен дацара; ~а в том, что он не учится — цо доьшуш цахилар вон ду

беднеть несов. къийдала

бедность ж къоьлла; жить в ~ти — къен ваха; къоьлла хьега; ~ть не порок посл. — къоьлла айп дац

беднота ж собир. къехой

бедный, -ая, -ое 1) къен; ~ый человек — къен стаг; жить ~о (нареч.) — къен ваха; местность, ~ая лесами — хьуьнна къен меттиг 2) (несчастный) миска; ~ый, он так болен! — миска, ма могуш вац и!

бедняга, бедняжка м и ж миска, пекъар

бедняк м (бедный человек; неимущий кре­стьянин) къехо

бедняцкий, -ая, -ое къехойн; ~ое хо­зяйство — къехойн бахам

бедовый, -ая, -ое разг. т1ахъаьлла; ~ мальчишка – т1ахъаьлла к1ант

бедокурить несов. разг. вон лела, харцхьара лела

бедренный, -ая, -ое хенан; ~ая кость — хенан даь1ахк

бедро с 1) (часть ноги) варе; (у живот­ного) гloгl 2) чаще мн. бёдра — ха; положить руки на бёдра — куьйгаш хаьн т1e дахка

бедственный, -ая, -ое бохаме, бохам болу[ш]; ~ое положение — бохам болуш хьал

бедствие с бохам; стихийное ~ -1аламан бохам; судно терпит ~ -хикеманна бохам баьлла

бедствовать несов. (нуждаться) къоьлла хьега; (жить бедно) къен хила (или даха)

бежать несов. 1) дада, ида; д1адада, д1аида (от говорящего); схьадада, схьаида (к говорящему); охьадада, охьаида (вниз); хьаладада, хьалаида (вверх) 2) тж. сов. (совершить побег, обратиться в бегство) дада, ида 3) (течь) охьадан, охьаэха 4) (о времени) д1аяха, д1атила

беженец м веддарг; ~ка ж еддарг

без (безо) предлог с род. п. 1) (при ука­зании на отсутствие, недостаток) доцуш; оставить ~ денег — ахча доцуш вита; ~ сомнения — шеко йоцуш 2) (не считая, в от­сутствие)- доцуш; ~ нас не начинать — тхо доцуш ма доладе 3) (при указании на ко­личество, меру) оьшуш; ~ пяти копеек рубль — сом хила пхи кепек оьшуш 4) (при указании на время) даьлча; ~ пяти [ми­нут] час — пхи [минот] яьлча сахьт долу ; не ~ причины он сделал так — бахьана доцуш ца дина цо иштта

без= (безъ=, бес=) приставка 1) прилага­тельных доцу, реже передаётся суффиксом =за, напр.: беззвёздный — седарчий доцу, безработный -белхаза 2) существительных цахилар, напр.: безлесье — хьун цахилар, безветрие — мох цахилар

безаварийный, -ая, -ое авари йоцу[ш]; ~ая работа — авари йоцу болх

безалаберность ж разг. телхина хилар

безалаберный, -ая, -ое разг. (бестолко­вый) телхина; (беспорядочный) къепе йоцу; ~ый человек — телхина стаг; ~ая работа — къепе йоцу болх

безалкогольный, -ая, -ое алкоголь йоцу; ~ые напитки — алкоголь йоцу маларш

безапелляционныи, -ая, -ое аппелляци йоцу; ~ое решение — апелляци йоцу сацам

безатомный, -ая, -ое атоман герз доцу; ~ая зона атоман герз доцу зона

безбедный, -ая, -ое къоьлла йоцу; ~ое существование — къоьлла йоцу 1ар-дахар; жить ~о (нареч.) — къоьлла йоцуш даха

безбилетный, -ая, -ое билет доцу; ~ пассажир — билет доцу пассажир

безбожие с мунепакъалла

безбожник м, ~ца ж мунепакъ

безбожный, -ая, -ое разг. эхь доцу; ~о (нареч.) врать — эхь доцуш аьшпаш битта

безболезненный, -ая, -ое 1) лазош доцу; ~ая операция — лазош йоцу операци 2) перен. (без неприятностей) — лазам боцу, халахетар доцу[ш долу]; (без затрудне­ний) — хало йоцу

безбородый, -ая, -ое куьйса

безбоязненный, -ая, -ое ца кхоьру

безбрачие с (незамужняя жизнь) марехь цахилар; (холостая жизнь) — зуда ялоза хи­лар

безбрежный, -ая, -ое йист йоцу; ~ое море — йист йоцу х1орд

безверие с дин цахилар

безвестный, -ая, -ое девзаш доцу; ~ ге­рой — вевзаш воцу турпалхо

безветренный, -ая, -ое мохтиле, мох боцу; ~ день — мох боцу де

безветрие с мох цахилар

безвинный, -ая, -ое бехк боцу; ~о (на­реч.) пострадать — бехк боцуш хьийзо

безвкусие с, безвкусица ж (отсутствие хорошего вкуса) чам цахилар

безвкусный, -ая, -ое 1) (невкусный) чаьм­за, чам боцу; ~ая еда — чаьмза даар 2) перен. хат1 доцу, чам боцуш

безвластие с 1едал цахилар

безводный, -ая, -ое хи доцу; ~ые пу­стыни — хи доцу г1амарш

безводье с хин къоьлла

безвозвратный, -ая, -ое 1) (невозврати­мый) юхадог1ур доцу; исчез ~о (нареч.) — юха ца вог1уш вайна 2) (не подлежащий возврату) — юхалур доцу; ~ая ссуда — юхалур доцу ссуда

безвоздушный, -ая, -ое х1аваъ доцу; ~ое пространство – х1аваъ доцу меттиг

безвозмездный, -ая, -ое мах боцу, маьхза; ~ое пользование — [луш] мах бо­цуш пайда эцар

безволие с доьналла дацар (или цахилар), мела хилар

безволосый, -ая, -ое куьйса, чо боцу

безвольный, -ая, -ое доьналла доцу, мела

безвредность ж зене (или зуламе) ца­хилар

безвредный, -ая, -ое зен[е] доцу, зулам[е] доцу; ~ое средство (лекарство)- зуламе до­цу молха; ~ый человек — зене воцу стаг

безвременный, -ая, -ое хеназа; ~ая кон­чина — хеназа д1авалар

безвыходный, -ая, -ое 1) (без отлучки) т1ера ца долу; ~о (нареч.) сидеть дома -ара ца волуш чохь 1ан 2) (критический) амал (или дан х1ума) доцу; быть в ~ом положении — амал доцчу хьолехь хила

безглазый, -ая, -ое б1аьргаш доцу

безголовый, -ая, -ое прям. и перен. корта боцу

безголосый, -ая, -ое аз доцу; ~ певец — аз доцу илланча

безграмотность ж 1) (неграмотность) йо­за цахаар, дешна цахилар 2) (невежество) девзаш цахилар, кхеташ цахилар; полити­ческая ~ — политиких кхеташ цахилар

безграмотный, -ая, -ое 1) (неграмотный) йоза (или дешар) ца хуу, дешна воцу 2) (малограмотный) йоза (или дешар) вон хуу 3) (невежественный, мало знающий) ца кхета 4) (содержащий ошибки) ца хууш + прич., г1алате; ~ проект – ца хууш х1оттийна проект

безграничный, -ая, -ое 1) йист йоцу 2) перен. (очень сильный) ч1ог1а, 1аламат; ~ая печаль – ч1ог1а гlaйгla; ~o (нареч.) преданный – ч1ог1а тешаме

безгрешный, -ая, -ое 1) рел. къа доцу, къинойх ц1ена 2) перен. ц1ена, бехк боцу

бездарность ж пох1мазалла

бездарный, -ая, -ое пох1маза; ~ писа­тель – пох1маза яздархо

бездействие с х1умма а цадар, деш х1ума цахилар

бездействовать несов. х1умма а ца дан; (о механизмах) латта

безделица ж разг. к1адбоцург, х1умма а доцург, пайда боцург

безделушка ж пайда боцу х1ума

безделье с деш х1ума цахилар

бездельник м, ~ца ж г1уллакхазхо

бездельничать несов. х1умма а ца деш .лела

безденежный, -ая, -ое 1) разг. (имеющий мало денег) ахча доцу 2) бухг. ахчанца доцу; ~ые расчёты — ахчанца йоцу чот

безденежье с ахча цахилар, ахчанан къоьлла

бездетность ж бераш цахилар

бездетный, -ая, -ое бер доцу; ~ая жёнщина – бер доцу зуда

бездеятельность ж хьуьнарзалла, х1умма а цадар

бездеятельный, -ая, -ое хьуьнарза, х1 ума ца ден

бездна ж 1) (пропасть) бух боцу 1ин; ~ моря — бух боцу х1орд 2) перен., чего (множество) чот йоцуш; там ~ народу — чот йоцуш адам ду цигахь

бездождье с йокъа, дог1анан къоьлла

бездоказательный, -ая, -ое бакъхилар ца гайталу, бакъхилар ца ч1аг1лун; ~ое обви­нение — бакъхилар ца гайталун бехкевар

бездомный, -ая, -ое ц1а доцу; ~ая кош­ка – ц1а доцу цициг

бездонный, -ая, -ое бух боцу; (глубо­кий) к1орга ; ~ая бочка — бух боцу шелиг

бездорожье с (отсутствие дорог) некъаш цахилар; (плохое состояние дорог, распу­тица) — некъаш талхар

бездушие с дог цадар

бездушный, -ая, -ое 1) (бессердечный) дог доцу; ~ый человек — дог доцу стаг 2) (ли­шённый чувства) — дог ца дог1у; ~ая игра — дог ца дог1у ловзар

бездымный, -ая, -ое к1ур боцу; ~ порох – к1ур боцу молха

бездыханный, -ая, -ое са доцу; ~ое тело — са доцу дег1

безжалостный, -ая, -ое къиза, къинхетамза

безжизненный, -ая, -ое 1) (мёртвый) са доцу, делла 2) перен. делча санна; ~ взгляд — делча санна хьежар

беззаботность ж гlaйгla (или бала) ца­хилар

беззаботный, -ая, -ое гlaйгla йоцу, бала боцу; ~ый человек — гlaйгla йоцу стаг; жить ~о (нареч.) — дезар доцуш даха

беззаветный, -ая, -ое 1аламат ч1ог1а; сил дукха (или ч1ог1а), са ца кхоош; ~ая храбрость — 1аламат ч1ог1а майралла; ~о (нареч.) любить Родину — сил дукха Даймохк беза

беззаконие с (нарушение закона) закон дохор; (отсутствие закона)- законехь ца­хилар, закон дацар

беззаконный, -ая, -ое законехь доцу

беззастенчивый, -ая, -ое эхь ца хета; ~о (нареч.) врать — цуьрриг а эхь ца хеташ аьшпаш битта

беззащитность ж доьналла цахилар (или дацар); ~ ребёнка — беран доьналла цахилар

беззащитный, -ая, -ое доьналла доцу, де доцу, [даккха] г1о доцу

беззвёздный, -ая, -ое седарчий доцу; ~ое небо — седарчий доцу стигал

беззвучный, -ая, -ое аз доцу; ~ смех — аз доцу белар

безземелье с латта цахилар (или дацар), лаьттан къоьлла

безземельный, -ая, -ое латта доцу; ~ кре­стьянин — латта доцу ахархо

беззлобный, -ая, -ое оьг1 азло йоцу; ~о (нареч.) подсмеиваться над кем-л. – оьг1азло йоцуш цхьаннах белар

беззубый, -ая, -ое 1) (без зубов) цергац йоцу; ~ый старик — цергаш йоцу воккха стаг 2) перен. (слабый) эсала, мела; ~aя критика — эсала критика

безлесный, -ая, -ое хьун йоцу; ~ склон — хьун йоцу басе

безликий, -ая, -ое уст. см. безличный 1

безличный, -ая, -ое 1) билгала доцу; ~ый человек — билгала воцу стаг 2) грам. юьхьаза; ~ое предложение — юьхьаза предложени; ~ый глагол -юьхьаза хандош

безлошадный, -ая, -ое говр йоцу; ~ кре стьянин — говр йоцу ахархо

безлунный, -ая, -ое беттаса доцу; ~а ночь — беттаса доцу буьйса

безлюдный, -ая, -ое адам доцу, нах боцу; ~ая местность — нах боцу меттиг; ~ый фонд бухг. — штатехь боцчеран фонд

безлюдье с адаман къоьлла, адамаш цахилар

безмен м куьйга-терза

безмерный, -ая, -ое барам боцуш, барамза-доккха; ~ая радость — барамза-доккха хазахетар

безмозглый, -ая, -ое хье боцу, 1овдал

безмолвие с дистцахилар; хранить ~ -дист ца хила

безмолвный, -ая, -ое дист ца хуьлу; ~ ответ — вист ца хуьлуш жоп далар; ~ свидетель — вист ца хуьлу теш

безмолвствовать несов. вист ца хила

безмятежность ж сатийна хилар, синтем

безмятежный, -ая, -ое сатийна, синтеме; ~ сон — сатийна наб

безнадёжность ж догдиллар, догдохийла цахилар

безнадёжный, -ая, -ое догдохийла йоцу; он ~о (нареч.) болен — и даха дог доцуш цомгуш ву; ~ое положение — догдохийла йоцу хьал

безнадзорный, -ая, -ое 1уналла доцу; ~ ребёнок — 1уналла доцу бер

безнаказанный, -ая, -ое та1зар даза

безналичный, -ая, -ое: купить по ~ому расчёту — ахчанца йоцчу чоьтах эца

безначалие с 1едал (или куьйгалла) дацар

безногий, -ая, -ое когаш боцу; (без одной ноги или ножки) ког боцу; ~ стул — ког боцу г1ант

безнравственность ж телхина хилар, г1иллакх дацар

безнравственный, -ая, -ое г1иллакхе до­цу, телхина; ~ый поступок -телхина г1уллакх; ~о (нареч.) вести себя — телхина лела

безо предлог «без» метта «весь», «вся­кий» дешнаш хьалха лела, мас.: ~ всяких разговоров — цхьа а къамел доцуш; ~ всего — цхьа а х1ума доцуш

безобидный, -ая, -ое (не обидный) халахетар доцу (или ца ден); (безвредный) зене доцу; ~ человек — зене воцу стаг

безоблачный, -ая, -ое екхна, мархаш йоцу; ~ое небо — екхна стигал

безобразие с 1) (уродливость) эрчалла 2) (безобразный поступок) ирча х1ума

безобразить несов., кого-что эрчадаккха; платье ~т фигуру — кучо эрчадоккху дег1

безобразник м, ~ца ж разг. вон леларг, харцхьара леларг

безобразничать несов. разг. вон лела, харцхьара лела

безобразный, -ая, -ое ирча; ~ поступок — ирча х1ума

безоговброчный, -ая, -ое билламза; ~ая капитуляция — билламза капитуляци

безопасно 1. нареч. кхерамза 2. в знач. сказ. безл. кхерам бац, кхерамза ду; это вполне ~ — и данне а кхерам боцуш ду

безопасность ж кхерамзалла, кхерам цахилар (или бацар), маьршо; ~ть улич­ного движения — урамерчу боламан кхерам­залла; охрана государственной ~ти — пачхьалкхан кхерамзалла ларъяр

безопасный, -ая, -ое кхерамза, маьрша; в ~oм месте — маьршачу меттехь

безоружный, -ая, -ое герз доцу

безостановочный, -ая, -ое сацамза, сацар доцу, соцуш доцу, хаддаза; ~ое движение — сацамза болам

безответный, -ая, -ое жоп доцу; ~ая любовь — жоп доцу безам безответственность ж жоьпазалла

безответственный, -ая, -ое жоьпазаллин, жоьпаллин доцу; ~ое решение -жоьпазал­лин сацам

безотказный, -ая, -ое дуьхьало йоцу; ~о (нареч.) работать (о машине, моторе) — дуьхьало йоцуш болх бан

безотлагательный, -ая, -ое хьеда (или т1аьхьататта) йиш йоцу; ~ое дело – т1аьхьататта йиш йоцу г1уллакх

безотлучно нареч. тlepa ца долуш; ~ на­ходиться при больном – т1ера ца волуш цомгушчунна юххехь хила

безотносительно нареч. дозуш доцуш

безотрадный, -ая, -ое доккха ца ден, ~ая жизнь — воккха ца вен дахар

безотчётный, -ая, -ое 1) (бесконтроль­ный) жоп доцу 2) (бессознательный) хьесап доцу; ~ый страх — хьесап доцу кхерам; дей­ствовать ~о (нареч.) -хьесап доцуш дан

безошибочный, -ая, -ое г1алат[аш] доцу; ~ расчёт- г1алаташ доцу хьесап

безработица ж белхазалла, болх цахи­лар, белхан къоьлла

безработный, -ая, -ое 1. белхаза, болх боцу, балхахь воцу 2. в знач. сущ. ~ый м белхазхо, болх боцург, балхахь воцург

безрадостный, -ая, -ое хазахетар доцу; ~ая жизнь — хазахетар доцу дахар

безраздельный, -ая, -ое дуьззина; ~ое господство — дуьззина олалла

безразличие с бен цахетар, башха а цахетар; ~ ко всему – х1уъа а бен цахетар

безразлично I. нареч. (равнодушно) бен ца хеташ 2. в знач. сказ. безл. бен дац; ~, придёт он или нет — и ваг1ахь а, ца ваг1ахь а бен дац; мне это ~ -суна и бен д1а ца хета; ~ кто — бен вац

безразличный, -ая, -ое бен доцу

безрассудность ж ойла йоцуш хилар, кхетам бацар

безрассудный, -ая, -ое ойла ца еш дина; ~ поступок — ойла ца еш дина х1ума

безрассудство с 1) (поступок) ойла ца еш динарг 2) см. безрассудность

безрезультатный, -ая, -ое йист йоцу, кхиам боцу; ~ спор — йист йоцу къийсам

безрельсовый, -ая, -ое рельсаш йоцу; ~ые дороги — рельсаш йоцу некъаш

безрогий, -ая, -ое дирша, ма1аш йоцу; ~ая коза — дирша газа

безродный, -ая, -ое [гергара] нах боцу; ~ бродяга — нах боцу кхерсташ леларг

безропотный, -ая, -ое эсала, муьт1ахь; ~о (нареч.) повиноваться – муьт1ахь аьлларг дан

безрукавка ж силга, пхьуьйшашдоцург

безрукий, -ая, -ое куьйгаш доцу; (без одной руки) куьг доцу

безрыбье с: на ~ и рак рыба посл. — ма-аьлла ца хилча, ма-торру; дин боцчо кхел хаьхкина

безубыточный, -ая, -ое зенехь доцу, зен доцу; ~ое предприятие — зене йоцу предприяти

безударный, -ая, -ое лингв. тохар доцу; ~ слог — тохар доцу дешдакъа

безудержный, -ая, -ое ца сацалу; ~ смех — ца сацалу белар

безукоризненность ж ала х1ума цахилар

безукоризненный, -ая, -ое ала х1ума доцу; работа сделана ~о (нареч.)- ала xlyма доцуш бина болх

безумец м 1овдал, кхетам боцург

безумие с 1) уст. (сумасшествие) хьеравалар 2) (безрассудство) хьекъалза хилар ; любить до ~я — хьераваллал ч1ог1а деза

безумный, -ая, -ое 1) уст. (сумасшедший) тж. перен. хьераваьлла 2) (безрассудный) хьекъал доцу, хьекъалза; ~ поступок — хьекъалза х1ума

безумолчный, -ая, -ое соцуш (или туьйш) доцу; ~ шум моря — туьйш йоцу х1ордан г1овг1а

безумство с см. безумие 2

безумствовать несов. хьераваьлла (или телхина) лела (или хила)

безупречность ж aлa х1ума цахилар; ~ поведения — леларна ала х1ума цахилар

безупречный, -ая, -ое ала х1ума доцу; ~ая честность — ала х1ума доцу тешамалла; вести себя ~о (нареч.) — ала х1ума доцуш лела

безусловно нареч., в знач. вводн. сл. шеко йоцуш; ~, он прав — шеко йоццуш, и бакъ ву

безусловный, -ая, -ое 1) (не ограничен­ный условиями) диллар доцу, биллам боцу; ~ые обязательства — диллар доцу т1елацамаш 2) (полный) шеко йоцу; ~ое доверие — шеко йоцу тешам

безуспешно 1. нареч. аьтто (или кхиам) боцуш; мы ~ искали их — кхиам боцуш лийхира оха уьш 2. в знач. сказ.: всё было ~ — дерриг а аьтто боцуш дара

безуспешный, -ая, -ое аьтто боцу, кхиам боцу; ~ые поиски — аьтто боцу лехамаш

безусый, -ая, -ое 1) мекхаш доцу; ~ый мужчина — мекхаш доцу къонаха 2) перен. разг. маж-мекх далаза; ~ый мальчишка — мера к1ел чо а балаза жима стаг 3) с.-х. дитт доцу; ~ая пшеница — дитт доцу к1а

безутешный, -ая, -ое синтем боцу; тем боцу; ~ое горе — синтем боцу гlaйгla

безухий, -ая, -ое хурам; (без одного уха) лерг доцу

безучастие с, безучастность ж дакъа цалацар, декъахь цахилар

безучастный, -ая, -ое бен (или башха) доцу, декъах воцу; ~ый зритель — декъах воцу хьажархо; ~о (нареч.) смотреть — бен доцуш хьежа

безъ= лела «без» дешхьалхенан метта «е», «ю», «я» хьалха, мас.: безъязычный — мотт боцу

безъядерный, -ая, -ое: ~ая зона — атоман герз доцу зона

безыдейность ж идей цахилар (или йоцуш хилар)

безыдейный, -ая, -ое идей йоцу; ~ое произведение — идей йоцу произведени

безымянный, -ая, -ое ц1е йоцу ; ~ па­лец — маза п1елг

безынициативный, -ая, -ое инициатива йоцу; ~ работник — инициатива йоцу белхахо

безыскусственный, -ая, -ое ма-дарра до­лу; ~ рассказ — ма-дарра долу дийцар

безысходный, -ая, -ое ларт1а дог1ур доцу

бекас м бекас (уьшалахь хуьлу олхазар)

белена ж бот. буг1а-яр ; он, что ли, ~ы объелся? — хьера-м ца ваьлла и?

белёный, -ая, -ое 1) (покрашенный) кир тоьхна; ~ дом — кир тоьхна ц1а 2) (отбелен­ный) к1айдина; ~ холст – к1айдина гата

белёсый, -ая, -ое к1айхо

белеть несов. 1) (становиться белым) к1айдала 2) (виднеться—о белом) к1айн ган (или къега)

белиберда ж разг. г1урт

белизна ж к1айлла

белила мн. к1айн басар; свинцовые ~ — дошан басар

белить несов., что 1) (красить) кир тоха; ~ стены — пенех кир тоха 2) (мазать) к1айдан; ~ лицо — юьхь к1айян 3) (отбеливать) к1айдан; ~ холст -гата к1айдан

беличий, -ья, -ье тарсалан; ~ья шубка — тарсалан кетар

белка ж тарсал ; крутиться как ~ в ко­лесе- ц1е яьлча санна хьийза

белковый, -ая, -ое биол. белокан

беллетрист м беллетрист (дийцарийн ав­тор)

беллетристика ж беллетристика (исбаьхьаллин дийцарш, литература)

белобородый, -ая, -ое к1айн маж йолу; ~ старец – к1айн маж йолу воккха стаг

белобрысый, -ая, -ое разг. сирла месаш йолу

беловой, -ая, -ое ц1ена юхаяздина[рг]; ~ экземпляр – ц1ена язийна экземпляр

белоголовый, -ая, -ое к1айн корта болу; (о человеке) тж. к1айн месаш йолу

белок м 1) биол., хим. белок 2) (яйца) к1айн xloa 3) (глаза) б1аьрган к1ай

белокаменный, -ая, -ое к1айчу т1улгийн; ~ая башня – к1айчу т1улгийн б1ов

белокровие с мед. ц1ий к1айдалар

белокурый, -ая, -ое: ~ые волосы — сирла месаш; ~ая девушка — сирла месаш йолу йо1

белолицый, -ая, -ое – к1айчу амате, к1айн юьхь йолу

белолобый, -ая, -ое ч1амара

белорусский, -ая, -ое белорусийн; ~ язык — белорусийн мотт

белорусы мн. (ед. ~с м, ~ска ж бело­рус) белорусаш

белоручка ж, м разг. кисанакуьйгаш

белорыбица ж к1айн ч1ара

белоснежный, -ая, -ое ло санна к1айн; -oe бельё — ло санна к1айн чухулаюху бедарш

белошвейка ж чухуладухарштегархо

белуга ж белуга (даккхийчу ч1ерийн тайпа); реветь ~ой – варх1 велча санна делха

белужий, -ья, -ье белугин; ~ бок — белугин aгlo

белый, -ая, -ое 1) (белого цвета) к1айн; всё ~о кругом — гонаха дерриг а к1айн ду; 2) (как признак расы) к1айн ; ~ые ночи — сирла буьйсанаш; ~ая горячка – к1айн дагар; ~ое мясо — аьхна жижиг; ~ые стихи – к1айн стихаш (рифма йоцу); ~ый гриб- дуу ж1аьлинускал; ~ый хлеб – к1айн бепиг; ~ый билет – к1айн билет; ~ый уголь- хин ницкъ; средь ~ого (или ~а) дня -дийнан делккъехь

бельгийский, -ая, -ое бельгин; белгихойн

бельгийцы мн. (ед. ~ец м, ~йка ж бельгихо) бельгихой

бельё с чухулаюху х1уманаш; нижнее ~ — чухулаюху бедар; постельное ~ -меттан лоччарш

бельевой, -ая, -ое чухулаюхучу х1уманийн; ~ шкаф- чухулаюхучу х1уманийн шкаф

бельмо с к1ай (б1аьрган) ; как ~ на гла­зу – б1аьргахь дитт санна

бельэтаж м бельэтаж; жить в ~е — бельэтажехь даха; сидеть в ~е (в театре)- бельэтажехь хиъна 1ан

беляк м зоол. к1айн пхьагал

беляши мн. (ед. беляш м чуда) чуданаш

бемоль м муз. бемоль

бенефис м бенефис (артистан сийнна х1оттийна спектакль)

бензин м бензин

бензиновый, -ая, -ое бензинан

бензобак м бензинан бак, бензобак

бензовоз м бензовоз (бензин кхоьхьу ма­шина)

бензозаправочный, -ая, -ое бензин дутгу; ~ая колонка — бензин дутту колонка

бензозаправщик м бензиндоттархо

бензопровод м бензинтоттург

бензохранилище с бензин 1алашдойла

берданка ж уст. берданка

берег м 1) хийист; на ~у — хийистехь; река вышла из ~ов — хи дистина т1едаьлла; ~ моря – х1ордан йист; сойти на ~ (с па­рохода)- хикеман т1ера охьавосса 2) (суша,земля) латта; вдали показался ~ — генахь латта гучудели

береговой, -ая, -ое хийистера; ~ песок — хийистера г1ум

бередить несов., что 1) хьедан, дардан; ~ рану — чов даръян 2) перен. хьедан, 1овжо

бережливость ж кхоамалла, г1атакх

бережливый, -ая, -ое кхоаме, г1атакхе; ~ хозяин — кхоаме да

бережный, -ая, -ое 1) (осторожный) ларлу[ш долу]; ~ое обращение с огнём – ц1арца ларлуш хилар; ~о (нареч.) нести — лардеш дахьа 2) (заботливый, внимательный) тидаме; ~ое отношение к людям — нахаца тидаме хилар

берёза ж дакх

березняк м докхан хьун

берёзовый, -ая, -ое докхан; ~ая роща — докхан хьун; ~ые дрова — докхан дечиг

беременеть несов. пхаръяла, берах хила

беременная прил. 1. пхора, бераха, бераха йолу 2. в знач. сущ. ж пхораниг, берахниг

беременность ж пхоралла, берах хилар

береста ж ковст

берестяной, -ая, -ое ковстан; ~ая лодка — ковстан кема

берет м берет (куй)

беречь несов. 1) кого-что лардан; ~чь сына – к1ант ларван; ~чь тайну- къайле ларъян 2) что (экономить) кхоо; он ~жёт каждую копейку — xlop кепек кхоайо цо

беречься несов., кого-чего и без доп. лардала; ~гись! — ларло!

беркут м г1ирг1а

берлога ж чен бен

берцовый, -ая, -ое: большая ~ая кость — буност; малая ~ая кость – ч1уност

бес м шайт1а

бес= къора мукъазчу аьзна хьалха «без» метта лела дешхьалхе, мас.: бесполезный — пайденна доцу

беседа ж къамел; провести ~у — къамел дан; провести время в ~е (или за ~ой) — къамел деш хан д1аяхьа

беседка ж беседка (раг1ун тайпа г1ишло)

беседовать несов., с кем къамел дан

бесёнок м разг. шайт1анан к1орни; ах вы, бесенята!- хьай, шайт1анан к1орнеш!

бесить несов., кого-что оьг1аздахийта

беситься несов. 1) (болеть бешенством — о животных) хьерадала 2) разг. (злиться) оьг1азъэха 3) разг. (шалить) хьерадала

бесклассовый, -ая, -ое классаш йоцу; ~ое общество — классаш йоцу юкъаралла

бескозырка ж лаба йоцу куй

бесконечность ж абаде, йист йоцуш (или чаккхе йоцуш) хилар

бесконечный, -ая, -ое 1) йист (или чак­кхе) йоцу; ~ые разговоры — чеккхе йоцу хабарш 2) мат.: ~ая дробь- чаккхе йоцу (или чаккхенза) дробь; ~о (нареч.) малая величина — йист йоцуш жима х1ума

бесконтрольный, -ая, -ое толлуш (или контроль) йоцу

бесконфликтный, -ая, -ое конфликт йоцу, къовсам боцу

бескормица ж докъаран къоьлла

бескорыстие с хьаналалла, пайда цалехар

бескорыстный, -ая, -ое хьанала, пайда ца лоьху

бескостный, -ая, -ое даь1ахк йоцу

бескрайний, -яя, -ее йист йоцу; ~ про­стор — йист йоцу аре

бескризисный, -ая, -ое кризис[аш] йоцу, кризис[аш] ца хуьлу;

бескровный, -ая, -ое 1) ц1ий доцу; ~ые губы ц1ий доцу балдаш 2) (без жертв) вер-ваккхар доцу, чов-чордо йоцу; ~ая победа — вер-ваккхар доцу толам

бескрылый, -ая, -ое т1емаш доцу; ~ое насекомое – т1емаш доцу са долу х1ума

бескультурье с культура цахилар, оьзда цахилар

бесноватый, -ая, -ое уст. тилла, жинашца тайна

бесноваться несов. хьерадала, хьераваьлла лела

бесовский, -ая, -ое шайт1анан

беспалубный, -ая, -ое палуба йоцу; ~ое судно — палуба йоцу кема

беспалый, -ая, -ое п1елгаш доцу; (без одного пальца) п1елг боцу; ~ая рука- п1елгаш доцу куьг

беспамятный, -ая, -ое дицлу[ш долу]

беспамятство с дог к1аддалар, дог г1елдалар, кхетам чуьра валар; впасть в ~ — дог к1аддала

беспардонный, -ая, -ое разг. ларам боцу

беспартийность ж партехь цахилар

беспартийный, -ая, -ое партехь доцу

беспаспортный, -ая, -ое паспорт доцу

бесперебойный, -ая, -ое саццаза, хадда­за, ца соьцуш ден; ~ая работа мотора — моторо ца соьцуш болх бар

бесперспективный, -ая, -ое перспектива йоцу

беспечальный, -ая, -ое г1айг1а йоцу;~ое существование- г1айг1а йоцу 1ар-вахар

беспечность ж гlaйгla (или бала) цахилар

беспечный, -ая, -ое гlaйгla йоцу, бала боцу; ~о (нареч.) вести себя –г1айг1а йоцуш лела

бесписьменный, -ая, -ое йоза доцу; ~ язык — йоза доцу мотт бесплановость ж план цахилар

бесплановый, -ая, -ое план йоцу; ~ая работа — план йоцу болх

бесплатный, -ая, -ое маьхза; ~ая ме­дицинская помощь — лоьраллин маьхза г1о

бесплацкартный, -ая, -ое плацкарт йоцу

бесплодие с 1) (человека) бер цахилар; 2) см. бесплодность 1

бесплодность ж 1) (почвы) ялта цахьекъар, ялта цахилар 2)перен.

(безуспеш­ность) — эрна хилар

бесплодный, -ая, -ое 1) (о людях) бер ца хуьлу;(о животных) дехкаш доцу; (о ра­стениях) ца хьекъа 2) (о почве) ялта ца хуьлу, ялта ца хьекъа 3) перен. (безуспеш­ный) эрна

бесповоротный, -ая, -ое хийцалур доцу; ~ое решение — хийцалур боцу сацам бесподобный, -ая, -ое т1ехдика

беспозвоночный, -ая, -ое букъсурт (или букъадаь1ахк) йоцу; ~ое животное — букъ­сурт (или букъадаь1ахк) йоцу дийнат

беспокоить несов., кого-что 1) (трево­жить) сагатдан; меня ~ит его отсутствие- и цахиларо сагатдо сан 2) (нарушать по­кой) меттахдаккха, меттахъхьедан; не ~йте его — ма хьевелаш иза 3) (мешать) новкъарло ян; меня ~ит шум – г1овг1ано ца вуьту со

беспокоиться несов. сагатдан; не ~йтесь, я сам сделаю это — са ма гатде, ас айса дийр ду иза

беспокойный, -ая, -ое 1) (неспокойный) синтем боцу; ~ый человек — синтем боцу стаг; ~о(нареч.) спать — тем боцуш наб ян 2) (тревожный) сингаттаме, саготту; ~ое время — саготту хан

беспокойство с 1) (тревога) сагатдар, синтем цахилар 2) (нарушение покоя) — меттахъхьедар, меттахдаккхар; причинить ко­му-л. ~ — цхьаъ меттахъхьеван

бесполезно 1. нареч. эрна, пайденна доцуш 2. в знач. сказ. (напрасно) эрна; всё было ~ — дерриг а эрна дара

бесполезный, -ая, -ое пайденна доцу; (напрасный) эрна; ~ая трата сил -эрна къахьегар

бесполый, -ая, -ое калац1оле; ~ое су­щество – калац1ола ; ~ое размножение – калац1оле дебар

беспомощность ж г1оразалла

беспомощный, -ая, -ое гlopaзa; гlopa доцу

беспородный, -ая, -ое xly доцу

беспорочный, -ая, -ое уст. ала х1ума доцу, айп доцу; ~ая служба — ала х1ума доцуш г1уллакх лелор

беспорядок м 1) къепе яцар; бежать в ~ке- къепе йоцуш бовда 2) мн. ~ки г1иттарш

беспорядочный, -ая, -ое къепе йоцу; ~ые записи — къепе йоцу д1аяздарш; ~ая груда бумаг — къепе йоцу кехатийн оьла

беспосадочный, -ая, -ое охьа ца хуу[ш ден или долу]; ~ перелёт — охьа ца хууш дехьадалар

беспочвенный, -ая, -ое бух боцу; ~ое обвинение — бух боцуш бехкевар

беспошлинный, -ая, -ое ял йоцу, ял ца йоккху

беспощадный, -ая, -ое къинхетам боцу, къиза; ~о (нареч.) бороться с чём-л.- цхьана х1уманца къиза къийсам латто

бесправие с бакъо цахилар (или яцар)

бесправный, -ая, -ое бакъо йоцу

беспредельный, -ая, -ое барам боцу; в ~ой вышине — барам боцчу лакхенгахь

беспредметный, -ая, -ое корта боцу, 1алашо йоцу; ~ спор — 1алашо йоцу къовсам

беспрекословный, -ая, -ое дуьхьал дош ца далош, дуьхьало ца еш; ~ое выполнение чьей-л. воли — дуьхьал дош ца далош цхьаьннан лаам кхочушбар; ~о (нареч.) подчи­няться — дуьхьало ца еш муьт1ахь хила

беспрепятственный, -ая, -ое новкъарло йоцу[ш долу], дуьхьало йоцу; ~о (нареч.) проникнуть куда-л. — дуьхьало йоцуш цхьанхьа чекхвала

беспрерывный, -ая, -ое хаддаза; саццаза; ~ дождь — саццаза дог1у дог1а

беспрестанный, -ая, -ое саццаза, хадда­за, соцуш доцу; шли ~ые дожди -хаддаза дог1анаш доьлхура; ~о (нареч.) звонил телефон — хаддаза еттара телефон

беспрецедентный, -ая, -ое (беспримерный, небывалый) цкъа а ца хилла [долу]; ~ случай — цкъа а цахилларг

бесприбыльный, -ая, -ое пайденза, са йоцу

бесприданница ж къалиг (къен нускал)

беспризорник м, ~ца ж 1уналла доцург

беспризорный, -ая, -ое 1) 1уналла доцу: ~ое хозяйство -1уналла доцу бахам 2)(бездомный) ц1а доцу; ~ый ребёнок – ц1а доцу бер 3) в знач. сущ. ~ый м, ~ая м 1уналла доцург

беспримерный, -ая, -ое барам боцу, шега нийса (или кхочуш) кхин доцу; ~ая xpабрость — барам боцу майралла

беспринципность ж принцип цахилар (или яцар)

беспринципный, -ая, -ое принцип йоцу; ~ человек — принцип йоцу стаг

беспристрастие с озабезаме цахилар

беспристрастный, -ая, -ое озабезам боцу, озабезаме доцу; ~ судья — озабезаме воцу суьдхо

беспричинный, -ая, -ое бахьана доцу[ш]; ~ смех — бахьана доцу белар

бесприютный, -ая, -ое кхерч боцу, xlyсам йоцу

беспробудный, -ая, -ое хаддаза; спать ~ым сном — хаддаза наб ян ; ~ый пьяница — хаддаза муьйлу стаг

беспроволочный, -ая, -ое сара боцу; ~ телеграф — сара боцу телеграф

беспроигрышный, -ая, -ое кхаж болу

беспросветный, -ая, -ое 1) (очень тём­ный) к1арул-1аьржа; ~ая тьма – к1арул-1аьржа бода 2) перен. (очень мрачный) б1а1аьржа; ~ое горе –б1а1аьржа бала

беспроцентный, -ая, -ое процент йоцу; ~ заём — процент йоцу заём

беспутный, -ая, -ое ларт1ахь доцу

беспутство с ларт1ахь цахилар

бессвязный, -ая, -ое уьйр йоцу; доьзна доцу; ~ рассказ — уьйр йоцу дийцар

бессемейный, -ая, -о е доьзал боцу

бессердечие с, бессердечность ж дог доцуш хилар, дог цалазар

бессердечный, -ая, -ое дог доцу, дог ца лозу

бессилие ж 1) (слабость) г1орасизалла, ницкъ цахилар (или бацар); старческое ~ — воккхаллин г1орализалла 2) (отсутствие возможности) гlopa цахилар (или дацар), таро яцар; чувствовать своё ~ — шен гlopa дацар хаа

бессильный, -ая, -ое гlopa доцу, rlopa сиза, ницкъ боцу; я бессилен сделать это — и дан сан ницкъ бац

бессистемный, -ая, -ое система йоцу; ~ое чтение — система йоцу дешар

бесславный, -ая, -ое сий доцу[ш]; ~ая смерть — сий доцуш валар

бесследный, -ая, -ое доь доцу, лар йоцу; ~о (нареч.) пропасть — доь доцуш ван

бессловесный, -ая, -ое 1) мотт ца хуу; ~ое животное — мотт ца хуу хьайба 2) (мол­чаливый, безропотный) вист ца хуьлу

бессменный, -ая, -ое ца хийцалун; ~ секретарь научного общества -1илманан юкъараллин хийцалуш воцу секретарь

бессмертие с 1) (вечное существование) лийриг цахилар; (о природе) духур цахи­лар 2) перен. (посмертная слава) довр доцу сий

бессмертный, -ая, -ое 1) (не умирающий) лийриг доцу, 1ажал йоцу; (о природе) ду­хур доцу 2) перен. (вечный) довр доцу; ~ая слава — довр доцу сий

бессмысленный, -ая, -ое маь1на доцу, кхетам боцу

бессмыслица ж маь1на доцург

бесснежный, -ая, -ое ло доцу; ~ая зи­мА — ло доцу 1а

бессовестный, -ая, -ое эхь доцу, эхь ца хета[ш долу]

бессодержательный, -ая, -ое чулацам боцу; ~ая жизнь — чулацам боцу дахар

бессознательный, -ая, -ое кхетам боцу; быть в ~ом состоянии — кхетам боцчу хьолехь хила

бессонница ж наб яр, наб яйна хилар, наб цакхетар; страдать ~ей — наб яйна хьийза

бессонный, -ая, -ое наб йоцу, наб яй­на; ~ая ночь — наб яйна буьйса

бессоюзный, -ая, -ое грам. хуттург йо­цу; ~ая связь — хуттург йоцу уьйр

бесспорно нареч. в знач. вводн. сл. къуьйсийла йоццуш, дуьйцийла йоццуш; ~, он прав — дуьйцийла йоццуш, бакъ ву иза

бесспорный, -ая, -ое къуьйсийла йоцу; ~ая истина — къуьйсийла йоцу бакъдерг

бессрочный, -ая, -ое хан йоцу; ~ пас­порт — хан йоцу паспорт

бесстрастный, -ая, -ое шовкъ йоцу

бесстрашие с цакхерар; высок. догмайралла

бесстрашный, -ая, -ое ца кхоьру, кхоьруш доцу; высок. дог майра; ~ воин — дог майра т1емало

бесстыдник м, ~ца ж разг. эхь доцург

бесстыдный, -ая, -ое эхь доцу, эхь ца хета

бесстыдство с эхь дацар, эхь цахетар, эхь цахилар

бесстыжий, -ая, -ее прост. эхь доцу; ~ие глаза — эхь доцу б1аьргаш

бессчётный, -ая, -ое хьесап доцу, барамза дукха; повторять ~ое число раз- барамаза дукха юх-юха баха

бестактность ж ларт1ахь доцург, оьзда дацар

бестактный, -ая, -ое ларт1ахь (или оьзда) доцу

бесталанный, -ая, -ое пох1ме доцу; ~ый поэт- пох1ме воцу поэт; ~ая голо­вушка фольк. — декъаза корта

бестолковщина ж разг. кхетам боцург, г1урт, х1ун ду а цахуург

бестолковый, -ая, -ое кхетам боцу

бестолочь ж разг. 1) кхетам боцу х1ума 2) (о человеке) кхетам боцу стаг

бестрепетный, -ая, -ое озалур воцу

бесформенный, -ая, -ое форма (или кеп) йоцу; ~ая глыба — кеп йоцу тарх

бесхарактерность ж юьхьк1едалла

бесхарактерный, -ая, -ое юьхь к1еда

бесхвостый, -ая, -ое ц1ога доцу

бесхитростный, -ая, -ое х1илла доцу; ~ рассказ – х1илла доцу дийцар

бесхозный, -ая, -ое да воцу; ~ое имуще­ство — да воцу бахам

бесхозяйственность ж дола дан цахаар, дола цадар

бесхозяйственный, -ая, -ое дола дан ца хуу, дола ца ден

бесцветный, -ая, -ое 1) бос боцу; ~ая жидкость — бос боцу кочалла 2) перен. б1аьрла доцу; ~ый рассказ – б1аьрла доцу дийцар

бесцельный, -ая, -ое 1алашо йоцу; ~ спор — 1алашо йоцу къовсам

бесценный, -ая, -ое мах бина вер воцу, мах боцу; ~ дар — мах боцу пох1ма; ~ друг — везийра доттаг1

бесценок м разг.: за ~ [купить, продать]- маьхза [эца, дохка] бесцеремонность ж эвхьазалла

бесцеремонный, -ая, -ое эвхьаза

бесчеловечность ж адамалла яцар

бесчеловечный, -ая, -ое адамалла йоцу; ~ая эксплуатация — адамалла йоцуш вацор; обращаться с кем-л. ~о (нареч.)- цхьаьнца адамалла йоцуш хила

бесчестить несов., кого-что сий дайа, сийсаздаккха

бесчестный, -ая, -ое (без чести) сий доцу; (нечестный) хьанал доцу бесчестье с сий дар, сийсаздалар

бесчинство с вон лелар

бесчинствовать несов. вон лела

бесчисленный, -ая, -ое чот (или барам) йоцу[ш дукха]; ~ые толпы народа — халкъан чот йоцуш дукха ж1уганаш

бесчувственный, -ая, -ое 1) (лишённый чувствительности) хаалуш доцу 2) (не со­страдательный) дог ца лозу; ~ый человек дог ца лозу стаг; в ~ом состоянии — кхетамчохь доцуш

бесчувствие с кхетамчуьра далар; до ~я — кхетамчуьра валлалц

бесшабашный, -ая, -ое г1айг1анза, г1айг1а йоцу

бесшумный, -ая, -ое тата доцу, гloвгla йоцу, гlap йоцу; ~ мотор — тата доцу мо­тор

бетон м бетон

бетонировать несов., что бетон йотта; ~нное шоссе — бетон йоьттина шоссе

бетонный, -ая, -ое бетонан

бетономешалка ж бетонкегорг

бетонщик м бетонхо

бечева ж муш; (для тяги) бухка

бечёвка ж т1ийриг

бешенство с 1) мед. хьерадалар; заболеть ~м — хьерадала (или хьераволу) цамгар кхета 2) перен. хьерадалар; прийти в ~ — оьг1азвахна хьеравала

бешеный, -ая, -ое 1) хьерадаьлла; ~ая собака — хьерадаьлла ж1аьла 2) перен. (силь­ный) 1аламат ч1ог1а; ~ое сопротивление- 1аламат ч1ог1а дуьхьало; ~ые деньги — эрна карадеана ахча; ~ые цены — беза мехаш

бешмет м г1овтал

библейский, -ая, -ое библин

библиограф м библиограф (библиографин говзанча)

библиографический, -ая, -ое библиогра­фин; ~ий отдел журнала — журналан биб­лиографин дакъа; ~ая редкость — библио­графин къоьлла

библиография ж библиографи (книжкех лаьцна 1илманан хьесап дар я цхьана чулацамца билгалйина литература)

библиотека ж библиотека; передвижная ~ — д1асалело биб­лиотека; ~ учителя — хьехархочун библио­тека

библиотекарша ж разг., библиотекарь м библиотекарь, библиотекахо

библиотечный, -ая, -ое библиотекан, библиотекера; ~ая книга — библиотекера книга

Библия ж Библи

бивень м к1омсар; бивни слона — пийлан к1омсарш

бидон м битон; ~ молока — шуьрин битон

биение с деттадалар; ~ сердца — дог детталар

бизнес м бизнес (са йоккху г1уллакх)

бизнесмен м бизнесмен, бизнесхо

билет м в разн. знач. билет; ~ в театр — театре ваха би­лет; вход по пригласительным ~ам — чувахар чукхайкхаран билеташца ду

билетёр м билетёр (билет хоттург); ~ша разг. женск. к билетёр

билетный, -ая, -ое билетийн; ~ая касса — билетийн касса

бильярд м биллиард; играть на ~е (или в ~) — биллиардах ловза

бильярдный, -ая, -ое биллиардан; ~ шар — биллиардан шар

бинокль м турмал; смотреть в ~ — турмала хьежа

бинт м бинт; в ~ах — бинташ хьерчийна

бинтовать несов., кого-что бинт хьарчо

бинтоваться несов. бинт хьарча

биограф м биограф (биографа язъеш верг)

биографический, -ая, -ое биографин

биография ж биографи (цхьана стеган дахар д1аяздар)

биолог м биолог (биологин говзанча)

биологический, -ая, -ое биологин; био­логически; ~ие науки — биологин 1илманаш; ~ая станция — биологически станци

биология ж биологи (дийначу 1аламах лаьцна, организмийн дахаран законийн 1илма)

биофизика ж биофизика (дийначу орга­низмийн физически законаш толлу биоло­гин дакъа)

биохимия ж биохими (дийначу материн химически процессаш толлу 1илма)

биржа ж биржа ; хлебная ~ — ялтийн биржа; ~ труда — къинхьегаман биржа биржевик м биржахо

биржевой, -ая, -ое биржин

бирка ж бирка (товаран терзанан бараммий и д1ахьажийна меттиггий

билгалъен у)

бирюза ж бирюза (мехала т1улг)

бирюзовый, -ая, -ое бирюзан; ~ое коль­цо — бирюзан ч1уг; ~ый цвет -бирюзан бос

бис межд. бис (юха а гайта бохуш, арти­сте кхайкхар); исполнить танец на ~ — хелхар бис кхайкхина дан; кричать ~ — бис баха

бисер м туьтеш ; метать ~ перед свинь­ями — вир кхето г1ерта

бисерный, -ая, -ое туьтеш доьхкина ; ~ почерк — кегийра йоза

бисквит м бисквит (печенин тайпа)

битва ж т1ом, латар

битки мн. битокаш

битком: ~ набитый – т1анкк-аьлла юьзна; вагон набит ~ — вагон т1анкк-аьлла юьзна

битый, -ая, -ое кагдина, дохийна; ~ая посуда — йохийна пхьег1аш ;~ый час — дийнна сахьт

бить несов. 1) кого (избивать, наносить поражение) етта; кого чем — детта; не бей ре­бёнка — берана ма етта; ~ кого-л. прутом — цхьанна сэра бетта 2) чем, во что етта; ~ молотком – ж1ов етта; ~ в барабан — вота етта; ~ в колокол — горгали бетта 3) по кому-чему (бичевать) детта; ~ по бюро­кратизму — бюрократизмана етта 4) что (раз­бивать) кагдан, дохо; ~ посуду- пхьег1аш йохо 5) кого (умерщвлять) дайа; ~ птицу- з1акардаьхний дайа 6) кого-что и без доп. (стрелять) кхета; ружьё бьёт хорошо — топ нийса кхета 7) (вытекать) детта; бьёт фонтан — фонтан етта кого (трясти) дего; его бьёт лихорадка — хоршо вегаво иза ; ~ тревогу — орца даккха; ~ масло — даьтта даккха; ~ шерсть — т1арг1а къажбан; ~ в цель – нийсалг1а кхийса; ~ по карману — кисанах тоха; часы бьют — сахьто горгали бетта

битьё с 1) еттар 2) (напр. посуды) йохор, кагъяр

биться несов. 1) с кем. лета; ~ с врагом – мостаг1чух лета 2) (разбиваться) доха, кегдала; посуда бьётся – пхьег1аш кегло 3) (пульсировать; ударяться) деттадала; серд­це бьётся -дог деттало; волны бились о бе­рег-тулг1енаш етталора бердах ; ~ над решением задачи — задача ян г1ерта; ~ как рыба об лёд — шах ч1ара санна веттавала; ~ головой о стену — корта пенах бетта; ~ об заклад – х1ума йиллина къовса

битюг м киранан говр

бицепс м пхьаьрсан пхьид

бич м 1) шед; хлопать ~ом — шед етта 2) перен. (бедствие) бала; брак — ~ произ­водства — брак производствон бала бу

бичевать несов., кого-что (изобличать) 1орадаха; ~ пороки — айпаш 1орадаха

благо с 1) (благополучие, добро) дика, беркат, ни1мат, хайр; трудиться на ~о Родины — Даймехкан диканан дуьхьа къахьега 2) мн. ~а (достаток) беркат, хайр ; всех благ! — дика мел дерг!; ни за какие ~а – х1уъа дича а

благоверный м шутл. майра, воцуш-цатерг; ~ая ж сесаг, йоцуш-цатерг

благовидный, -ая, -ое таме; ~ поступок — тамехь г1уллакх

благовоние с хаза хьожа

благовоспитанный, -ая, -ое дика 1амийна, г1иллакхе [кхиъна]

благоговейный, -ая, -ое сийлаллин; ~ое молчание — сийлаллин д1атер

благоговение с [ч1ог1а] сий дар

благоговеть несов. сий дан; ~ перед кем-л. — цхьаьннан ч1ог1а сий дан

благодарить несов., кого-что баркалла баха (или ала)

благодарность ж баркалла; объявить ~ баркалла кхайкхо

благодарный, -ая, -ое баркалле; ~ взгляд — баркалле б1аьрахьажар; я благодарен вам за помощь- аса баркалла боху шуна г1о дарна

благодарственный, -ая, -ое высок. уст. баркаллин

благодаря предлог с дат. п. бахьана долуш; ~ опытному врачу больной выздоро­вел — говза лор бахьана долуш цомгушниг товелира

благодатный, -ая, -ое беркате; ни1мате; ~ край — беркате мохк

благодать ж беркат; ни1мат; весной здесь ~ — б1аьста кхузахь беркат ду

благодетель м, ~ница ж уст. и иpoн. диканхо, дика динарг

благодетельный, -ая, -ое беркате

благодеяние с высок, беркате г1уллакх

благодушие с дог дикалла, дог дика хилар

благодушный, -ая, -ое дог дика; ~ая улыбка -дог дика велакъажар

благожелатель м уст. дика луург

благожелательный, -ая, -ое дика луу

благозвучие с, благозвучность ж тамехь хазар

благозвучный, -ая, -ое [аз] таме [долу]; ~ые песни-[аз] таме [долу] иллеш

благой, -ая, -ое уст. дика; ~ое намере­ние- дика ойла ; кричать ~им матом -сий мел доцург а дийца

благонадёжный, -ая, -ое уст. тешаме

благонамеренный, -ая, -ое уст. дика ойла йолу

благообразный, -ая, -ое куц долу, безаме; ~ старец — безаме воккха стаг

благополучие с 1) (обеспеченность) бер­кат, токхо, дика; материальное ~е -рицкъанан токхо 2) (счастье) аьтто, беркат, ирс; желаю тебе всякого ~я- лелочух беркат хуьлда хьуна

благополучный, -ая, -ое аьтто хилла (или болу); всё кончилось ~о (нареч.) -дерриг а аьтто болуш чекхдели

благоприятный, -ая, -ое аьтто болу; ~ый случай -аьтто хилар; ~ые условия -аьтто болу хьелаш ; ~ый ответ — бакъахьара жоп

благоприятствовать несов., кому-чему аьтто бан (или баккха); ветер ~л плаванию [корабля]- мохо аьтто бора кема дахарна

благоразумие с ойла йина хилар, кхетаме хилар; ~ поступка- х1уманан ойла йина хилар

благоразумный, -ая, -ое кхетаме, ойлане, ойла ен

благородный, -ая, -ое дика; ~ый чело­век — дика стаг; ~ый поступок — дика г1уллакх ; он ~ого происхождения — дикачу ц1ийнаха ву иза; ~ые металлы -мехала (или деза) металлаш

благородство с дикалла

благосклонность ж дика лаар, диканиг лууш хилар

благосклонный, -ая, -ое дикане, диканиг луу; ~ое внимание — дика лууш тидаме вар

благословение с декъалдар

благословенный, -ая, -ое декъала хилла

благословить сов., благословлять несов., кого на что-л. декъалдан; (новобрачных) декъалдан; ~ сыновей на подвиг- к1ентий хьуьнарна къобал бан

благосостояние с беркат, токхо

благотворительность ж уст. г1оьналла; заниматься ~ю – г1оьналлин г1улкакхаш лело

благотворительный, -ая, -ое уст. г1оьналлин

благотворный, -ая, -ое дика; ~ое влия­ние -дика 1аткъам

благоустроенный, -ая, -ое дика кечдина; ~ дом — дика кечдина ц1а

благоустроить сов., что дика кечдан, д1атардан, д1анисдан, тадан; ~ городские кварталы –г1алара кварталаш таян

благоустройство с тадар, нисдар, тардар; ~ в домах – ц1енош чохь тадан

благоухание с хаза хьожа; ~ цветов — зезагийн хаза хьожа

благоуханный, -ал, -ое хаза хьожа йог1у; ~ цветок -хаза хьожа йог1у зезаг

благоухать несов. хаза хьожа ян; цветы ~ют- зезагийн хаза хьожа йoгly

блаженный, -ая, -ое зовкхе; ~ое состоя­ние — зовкхе хьал

блаженство с зовкх; испытывать ~ — зовкх хьега

блаженствовать несов. зовкх хьега

блажь ж разг. сонталла

бланк м бланк;заполнить ~ — бланк язъян

блат м прост.: достать что-л. по ~у — вовза-везарца цхьа х1ума каро

блатной, -ая, -ое к1уйн; ~ язык – к1уйн мотт

бледнеть несов. 1) (становиться блед­ным) бос бан (или бахьа); ~ть от страха — кхеравелла бос бан 2) перед чем, перен. бос бан; их успехи ~ют перед нашими — церан толамаш х1умма а йоцург ю вайчарна хьалха

бледно- бедо-; мас.: бледно-розовый — бедо-можа

бледнолицый, -ая, -ее бос бахьна[рг]

бледность ж бедалла; ~ красок- басарийн бедалла

бледный, -ая, -ое прям. и перен. кхоьлина, беда; ~ое лицо -беда юьхь; ~ая луна — кхоьлина бутт; ~ый рассказ — кхоьлина дийцар

блёклый, -ая, -ое басадаьлла

блёкнуть несов. 1) (увядать) марг1алдала; листья стали ~ — г1аш марг1алдала доьлла 2) (тускнеть) кхола; звёзды блёкли перед рассветом -сахуьлуш седарчий кхоьлура

блеск м къегар; ~ солнца -маьлхан къегар; до ~а — къаггалц

блесна

Нохчийн мотт 10 класс

Урокан ц1е: Омонимаш, синонимаш, антонимаш.

Урокан тайпа: Хаарех пайдаэцар.

Урокан 1алашо:

1. дешан лексически маь1на хаар, дешнийн хазна стенах олу хаар;

2. омонимех, синонимех, антонимех 1амийнарг карладаккхар, т1еч1аг1дар;

3. Даймахке болу безам, марзо кхиор.

Урок д1ахьар

1. Дешархойн белхан кеп д1ах1оттор.

• Маршалла хаттар.

• Урокан оьшу г1ирс кечбар.

• Ойла т1еерзор.

1. Хаарийн актуализаци.

Хаттаршна жоьпаш ло:

• Стенах олу лексика? (меттан дерриг а дешнех лексика олу);

• Лексикологи стенах олу? (меттан дешнаш 1амочу меттан 1илманан декъах лексикологи олу);

• Схьадийца лексикологин дакъош. (семасиологи (семантика), фразеологи, диалектологи, лексикографи, этимологи);

• Лексикографи стенах олу? (дошамаш х1иттор 1амочу лексикологин декъах);

• Семасиологи я семантика стенах олу? (дешнийн тайпанаш, церан маь1наш 1амочу лексикологин декъах – омонимаш, синонимаш, антонимаш, истооризмаш, архаизмаш, неологизмаш, и. д1. кх. а.).

1. Керланиг довзийтар.

Меттан дерриге дешнех лексика олу. Нохчийн меттан дешнаш дукха ду, уьш мел ду вайга алалур дац.

Х1ора дош шен маь1на долуш ду. Масала: Т1ом – оцу дешан ц1е яьккхича вайна хьалха х1утту тоьпаш, бомбанаш етташ, адамаш х1аллакдар, г1ишлош йохор. Иза оцу дешан лексически маь1на ду.

Цуьнца цхьаьна дешан грамматически маь1на а ду: ц1ердош, цхьал. терахь, ц1ерниг дожар ду.

Лексика керла х1уманаш юкъайовларца кхуьуш ю. Цхьайолу х1уманаш дахарера д1айовлу, уьш билгалъян дешнаш ширло. Керла х1уманаш юкъайовларца керлат дешнаш а юкъадовлй. Иштта хийцалуш, кхуьуш ю лексика.

Вайн маттахь кхечу меттанашкара т1еэцна дешнаш а ду.

Алар а, яздар а цхьатера а долуш, маь1на тайп-тайпана долчу дешнех омонимаш олу.

• Лерг – адаман а хуьлу,

• Лерг – пондаран а хуьлу;

• Мохь – юуш ерг,

• Мохь – гихь болу мохь;

• Не1 – ц1ийнан не1,

• Не1 – аьттан не1.

Алар а, яздар а тайп-тайпана а долуш, маь1на гергара долчу дешнех синонимаш олу.

• Хаза – исбаьхьа

• Хьекъал – кхетам

• Доттаг1 – накъост

• Эвла – юрт

Мь1ница дуьхь-дуьхьал долчу дешнех антонимаш олу

• Жима – воккха

• Шийла – йовха

• Екъа – т1еда

• Еха – йоца

• Хаза – ирча

1. 1амийнарг т1еч1аг1дар.

1. § 3 дешархошка йоьшуьйту.

2. Кхочушдо 5-г1а шардар.

1. Ц1ахь бан болх.

1. 3-г1а бакъо еша, 1амае.

2. 6-г1а шардар кхочушде.

1. Рефлекси.

Антонимаш

К1еда

Ч1ог1а

Т1еда

Екъа

Къена

Къона

Антонимаш

Сиха

Меллаша

Буьйса

Де

Дог1а

Омонимаш

Хьайба

Мотт

Синонимаш

Говр – алаша – гила — дин

Н1аьна – борг1ал

Шовда — хьоста

Докъар – йол — цана

Ахьар – сискалг1а

Бепиг — кхаллар

Кхор — хьормат

Г1аммаг1а — шаптал

Если вы являетесь автором этой работы и хотите подтвердить её публикацию на этом сайте,

.

Текст	Перевод
бельгийский	-ая, -ое бельгин; белгихойн.
белый	-ая, -ое 1) (белого цвета) к1айн; всё ~о кругом — гонаха дерриг а к1айн ду; 2) (как признак расы) к1айн ; ~ые ночи — сирла буьйсанаш; ~ая горячка – к1айн дагар; ~ое мясо — аьхна жижиг; ~ые стихи – к1айн стихаш (рифма йоцу); ~ый гриб- дуу ж1аьлинускал; ~ый хлеб – к1айн бепиг; ~ый билет – к1айн билет; ~ый уголь- хин ницкъ; средь ~ого (или ~а) дня -дийнан делккъехь.
белужий	-ья, -ье белугин; ~ бок — белугин аг1о.
белуга	ж белуга (даккхийчу ч1ерийн тайпа); реветь ~ой – варх1 велча санна делха.
белошвейка	ж чухуладухарштегархо.
белоснежный	-ая, -ое ло санна к1айн; -ое бельё — ло санна к1айн чухулаюху бедарш.
белорыбица	ж к1айн ч1ара.
белоручка	ж, м разг. кисанакуьйгаш.
белорусы	мн. (ед. ~с м, ~ска ж белорус) белорусаш.
белорусский	-ая, -ое белорусийн; ~ язык — белорусийн мотт.
белолобый	-ая, -ое ч1амара.
белолицый	-ая, -ое – к1айчу амате, к1айн юьхь йолу.
белокурый	-ая, -ое: ~ые волосы — сирла месаш; ~ая девушка — сирла месаш йолу йо1.
белокровие	с мед. ц1ий к1айдалар.
белокаменный	-ая, -ое к1айчу т1улгийн; ~ая башня – к1айчу т1улгийн б1ов.
белок	м 1) биол., хим. белок 2) (яйца) к1айн х1оа 3) (глаза) б1аьрган к1ай.
белоголовый	-ая, -ое к1айн корта болу; (о человеке) тж. к1айн месаш йолу.
беловой	-ая, -ое ц1ена юхаяздина[рг]; ~ экземпляр – ц1ена язийна экземпляр.
белобрысый	-ая, -ое разг. сирла месаш йолу.
белобородый	-ая, -ое к1айн маж йолу; ~ старец – к1айн маж йолу воккха стаг.

перевод