Кытаанах синоним

Якутско-русский словарь

КҮСКЭЙ полнеть, толстеть, уойан күскэй располнеть.

КҮҺҮН осень, осенью; күһүҥҥү осенний; күһүөрү к осени, под осень.

КҮҺЭҤЭ круглая, блестящая пластинка, кружки на костюме шамана.

КҮҮТҮҮ ожидание, чаяние; күүт ждать, ожидать, чаять; подпускать (на охоте); күүттэр заставлять ждать; күүтүүлээх долгожданный, кэтэс подождать, повременить; кэтэһиллибит ожидаемый.

КҮТҮР I огромный, күтүр улахан громадный; страшный, грозный; күтүр өстөөх окаянный; улуу күтүр чудовище, күтүр дьаалы страшилище; дьявол, чёрт.

КҮТҮР II пренебр. скупой, скряга; скаредный.

КҮТҮР III матка у коровы; күтүрэ тахсыбыт выпадение матки (при отёле).

КҮТҮРЭЭ приписывать дурной поступок, оговаривать; уорбалаа подозревать; хобулаа клеветать.

КҮТҮӨ зять; күтүөт жених.

КҮТЭР крыса водяная; крот; суслик.

КҮЧҮГҮРЭТ с хрустом грызть.

КҮЧҮМЭҔЭЙ туговатый, трудный; иҥнигэстээх, моһуоктаах тягостный, обременительный.

КҮӨБҮЛ стружки, опилки; мас сыыһа мелкие огрызки; эмэх труха.

КҮӨГҮ уда, удочка; крючок на уде; мэҥиэ наживка, приманка.

КҮӨГЭЙ (күөгэлдьий, куоҕалдьый) тихо и плавно двигаться, кокетливо наклоняться в сторону, выказывать величавость в осанке; качаться, дрожать, колебаться, шевелиться (о листьях); күөкэй (күөкэлдьий, күөкэҥнэт) грациозно вытягивать длинную шею.

КҮӨДЭЛЛЭЭ неодобр. разбрасывать в беспорядке; захламлять.

КҮӨДЬҮЙ загораться, разгораться; усиливаться; сирэлий вспыхивать; күөдьүт разжигать, раздувать.

КҮӨЙ заграждать, преграждать; выходить навстречу; кый обходить кругом; күөй-хаай удерживать, препятствовать, не позволять.

КҮӨЛ озеро; көлүйэ (көлүкэ, көлүччэ) маленькое озеро.

КҮӨЛЭҺИЙ валяться; тиэй переворачиваться, перекатываться.

КҮӨМЭЙ хабарҕа горло, гортань, глотка.

КҮӨМЧҮЛЭЭ экспр. кыһарый, ык притеснять; атаҕастаа, баттаа обижать.

КҮӨН грудь, верхняя часть груди (түөс); күөн көрсүү поединок; күөнтээ заграждать грудью; мешать, препятствовать; перен. властвовать.

КҮӨНЭХ гольян, мелкая озёрная рыбка.

КҮӨРЭ-лаҥкы беспорядочно.

КҮӨРЭГЭЙ парящий; жаворонок; күөрэй подниматься вверх, парить; всплывать өрө күөрэй, күөрэс гын.

КҮӨРТ I (күөт) жёлтый с чёрным оттенком; желтовато-серый; күөрт ыт пегий пёс.

КҮӨРТ II кузнечный мех; күөртээ дуть, раздувать мехами; перен. распространять слухи, разжигать.

КҮӨРЧЭХ сбитые жидкие сливки; ытык мутовка для сбивания сливок.

КҮӨС горшок для варки пищи; пища, обед в горшке.

КҮӨХ чаалай күөх голубой, голубизна; синий, синева, синь; чээл күөх, чээлэй күөх зелёный, зелень.

КЫЫБАҔА неодобр. порок; кыыбаҕалан показывать дурные привычки; дьаллык хроническая болезнь, причуда.

КЫБДЬЫГЫРАА говорить скороговоркою, быстро и невнятно; скрипеть зубами от злости.

КЫБЫЫ 1. сеновал без крыши, изгородь возле дома; 2. кыбар украдёт, ворует по мелочам; кып гыннарбыт, кыппыт своровал; кыбыгас мелкий вор, воришка; уоруу кража, воровство.

КЫБЫЙ сжимать, зажимать между ногами; кыбыйыы сжатие между ногами; быһа кыбый пришпоривать; кыбылын вклиниваться, попадать в узкое место; перен. вмешиваться в чужие дела.

КЫБЫҺЫН стесняться, стыдиться; килбигий смущаться, конфузиться; бояться; сэрэн, сэрэхэчий опасаться, остерегаться

КЫБЫТ прищемлять, зажимать, придавливать, анньан биэр вклинивать, пихать; кыбытыы, кыбытык вставка, клин; кыбын держать подмышкой; кинигэтин кыбынна схватил книжку в подмышку; кыбычыын очень узкий, очень тесный; кыбычыын кэм переходное время.

КЫЫГЫНАА звенеть (издалека), шуметь (крыльями); кыыкынаа хрипеть, сипеть.

КЫДАМА большие длинные вилы для стогования; кыдамалаа укладывать сено в стога.

КЫЫДАМ снежная пыль, снежная пороша, изморозь; холодный осенний ветер; хаар кыыдамныыр идёт мелкий снег.

КЫЫДААННААХ 1. с сильным ветром, метельный; кыыдааннаах кыһыҥҥы күн зимний метельный день; 2. неумолимый, суровый.

КЫДЫЙ экспр. кыдыйар (кыргар) истреблять, уничтожать, резать, косить, рубить; кыдыйыы, кыргыы уничтожение, истребление; кыдыйсыы, кыргыһыы резня, сражение (с двух сторон).

КЫДЬЫК дурная привычка, навык, привычка, страсть, наклонность (к худому); кыдьыгыр питать страсть или наклонность к ч-л.

КЫДЬЫМАХ шуга, кыдьымах киирдэ мелкий рыхлый лёд во время ледохода; көмүөл, халҕаһа муус ледоход.

КЫЙ I дальний, далёкий; кый бар, кый бырах бар далеко (свободно) уходить; кыйдаа гнать прочь, отгонять; приносить в жертву лошадей.

КЫЙ II кыйа бар идти в обход; күөлү кыйан кэл обойти озеро.

КЫЙ III ломить, ныть; уҥуоҕа кыйар кости ломит; тииһим кыйыттар, тииһим кыйар зуб не даёт жевать.

КЫЙААР (куйаар) отдалённый, дальний, далёкий; неизвестная даль; даль, высь; беспредельное протяжение.

КЫЙАХАА сердить, дразнить, злить; кыйахан (кыыһыр) сердиться, злиться, раздражаться; кыыһырымтаҕай раздражительный, вспыльчивый.

КЫЙАХАЛАА обжигать, палить.

КЫЙМАҤНАА шевелиться во множестве; кыймаҥнас кишмя кишит.

КЫККЫРАЧЧЫ совершенно (букатын, булгу, ончу).

КЫЫКЫНАА протяжно скрипеть (о двери); хрипло дышать, сипеть; кыыкынас скрипучий.

КЫЛ конский хвостовой волос; кыл саҕа с волосок, кыл түгэнэ миг.

КЫЫЛ зверь; кыыл таба дикий олень; кэҕэ кыыл кукушка, тойон кыыл орёл, сиэмэх кыыл хищное животное; кыыллый озвереть; кыыл бар бродяжничать.

КЫЛАБАЧЫЙ (кылбай) блистать, сверкать, переливаться; кылбаҥнаа сверкать часто; кылбаа (кылбаҥ, кылбараҥ) блестящий; кылбаа маҥан халлаан блестяще-белое небо.

КЫЛАДЫЙ экспр. прилагать старание, тщательно отделывать; кылаадьылаа (кылааккайдаа) выравнивать, сглаживать; льстить.

КЫЛАЙ (кылам гын) светиться слабым огоньком, уот кылайар светит огонёк; кыламнаа, кылаҥнаа мигать, мерцать; отуу уота кыламныыр мерцает костёр; кылаччы көр смотреть, чуть поблёскивая глазами, кылат (кылап гын) смотреть воровато, краешком глаза.

КЫЛАМАН ресницы.

КЫЛАН экспр. выть, вопить; хаһыыр пронзительно кричать, вскрикивать.

КЫЛААН лезвие, остриё, ость; лучший, отборный; кылааннаах остистый (о пушнине), үрүҥ—хара түүлээх пушнина; кыыс оҕо кылааннааҕа отборная из девушек.

КЫЛАР косоглазый, косой (кыччаҕар, харалҕан).

КЫЛАРЫЙ (көҕүрээ) убавляться, кылаана да кыларыйбата нисколько не убавилось.

КЫЛГАС короткий, краткий; кылгатыы сокращение, укорачивание; кылгастык коротко, сокращённо; перен. бедный; татым малоимущий.

КЫЛДЬЫЫ дужка, кольцо (о посуде); ободок; кылдьыы симэх ожерелье; кылдьыылаах харах глаза с поволокой.

КЫЛК гын (гыннар) глотнуть немножко, выпить; разг. пропустить.

КЫЛТАХ разборчивый в пище, имеющий слабый аппетит; кылтах аһылыктаах с плохим аппетитом.

КЫЛЫГЫРАС звенящий, брякающий; кылыгырат звенеть, звякать.

КЫЛЫКЫНА таловые прутья на берегу озера, реки.

КЫЛЫН родственник жены; ийэ кылын тёща, аҕа кылын тесть, эбэ кылын бабушка жены.

КЫЛЫС 1. старинный нож, сабля; 2. кылыс от вид травы, осока.

КЫЛЫА остриё зуба у скотины; волчий зуб (выше других).

КЫЫМ искра, искорка; кыымнаах даёт искры, искрится.

КЫМААХ щепотка, щипок; кымаахтаа щипать, щипнуть.

КЫМНЬЫЫ кнут, плеть, плётка, хлыст; кымньыылаа бить, стегать кнутом, погонять коня.

КЫМЫРДАҔАС муравей, кымырдаҕас уйата муравейник.

КЫМЫС кумыс, напиток из кобыльего молока, квашеное молоко; көөнньүү кымыс крепкий кумыс, саамал кымыс свежий кумыс.

КЫЫН ножны для ножа, шпаги; кыыннаах быһах нож в ножнах.

КЫНАТ крыло; уҥа кыната правое крыло; перен. верный помощник; кынаккын куурт приготовиться к отъезду.

КЫНДЫА упрямый, строптивый, непокорный; кындыа дьахтар, кындыа ат; кындыа-кылыс кыргыттар гордые девушки.

КЫЫННЬАА (кыыһырт, кыйахаа) сердить, раздражать, распалять; кыыһыр, кыйахан сердиться, горячиться; кипятиться, распаляться.

КЫЫННЬАР (оргут) кипятить; үүт кыынньа молоко вскипело; кыынньыбыт үүт кипячёное молоко, оргуйбут уу кипячёная вода, кипяток.

КЫНТАЙ (кынтас гын, кынталдьый) надменно вскидывать голову; важничать.

КЫНЧАЙ экспр. (кынчарый, кынчыатаа) смотреть сбоку, коситься; бросать недовольный взгляд.

КЫҤАА целиться, прицеливаться; прищуриваться; перен. зорко наблюдать.

КЫҤКЫНАА (лыҥкынаа) звенеть (о колокольчике), лүҥкүнээ (о колоколе).

КЫҤНАЙ (кыҥнаҥнаа, кыҥналдьый, кыҥнас гын) склоняться, наклоняться набок, в сторону; кыҥнары, кыҥначчы криво, набок; бэргэһэҕин кыҥначчы кэт надеть шапку набекрень.

КЫҤЫНАЙ (киҥинэй) ворчать, бормотать, бранить втихомолку; кыҥкыйдаа плаксиво жаловаться, распускать нюни.

КЫП 1. пре-, очень кып-кыһыл красный-красный; кып-кыратык немножко; 2. проворно; тайком, воровски подбирать, кып гыннар стянуть; кыбар ворует.

КЫПСЫГЫР со сжатыми в коленях ногами; кыпсыҥнаа, кыпчыҥнаа шагать, сжав ноги; кыпчый сжать ноги; сжимать между ногами.

КЫПТЫЫЙ ножницы.

КЫЫР 1. камлать, шаманить (ойууннаа); чародействовать, колдовать (домноо), заклинать (о шамане); 2. громко стучать, чааскынан кыыр греметь посудой.

КЫРА маленький, мелкий; меньше, младший; маловажный, малорослый (бээгэй), мелочь, безделица; кыракый малюсенький, кырачаан малютка; кыраһыт воришка; кыратый численно уменьшаться; поступать недостойно; кыратык немного, слегка; кыралаа дробить на мелкие части; кыра меньше (величина), кыра оҕо төрөөбүт маленький ребёнок родился; аҕыйах мало (количество), аҕыйах оҕо төрөөбүт мало детей родилось.

КЫРАА проклинать, клясть, предавать проклятию; кыран проклинать себя; кыраммыт проклятый; андаҕай божиться, клясться.

КЫРАҔЫ зоркий, зоркость; кыраҕый опасаться, остерегаться, быть осмотрительным; кыбыһын стесняться, толун робеть, сэрэн опасаться, куттан бояться, дьулай страшиться.

КЫЫРАЙ I край, кыырай халлаан далёкое, высокое небо, небесная высь.

КЫЫРАЙ II взвиваться, взлететь в небо; кыырайа көттө взлетел высоко; кыырат бросать с силой, метать высоко и далеко.

КЫРАМАН экспр. дальний, отдалённый край; безвестная даль.

КЫРАМТА косточки пальцев рук и ног.

КЫРАҺА пороша, мелкий снег.

КЫРБАА I бить, ударять, колотить, тузить; кырбаммыт битый, побитый; кырбас биться, драться; кырбый драчун, забияка; серый сокол.

КЫРБАА II резать на куски; эттээ рубить; үлтүрүт крошить; кырбаммыт, кыраламмыт разрезанный на куски; кырбас эт кусок мяса, быһыы эт кусочек мяса.

КЫРДААЙЫ мошка, мошкара.

КЫРДАЛ бугор по краю низины; возвышенность среди поля.

КЫРДЬАҔАС старый; оҕонньор старик, эмээхсин старуха, старец; старик (обращение); разг. старший.

КЫРДЬЫГЫНАА хрипеть; ырдьыгынаа ворчать (о щенке), слегка рычать (о медведе); курдьугунаа мурлыкать.

КЫРДЬЫК правда, истина; чахчы верный; истинный, искренний; правдивый, справедливый; кырдьыгынан по правде, в действительности.

КЫРКАХ изжога; кыркаҕа кыынньар обострение панкреатита.

КЫЫРПАХ мелкие крупинки; кыырпаҕа суох халлаан чистое, без пятен небо; кырпай редкий, мелкий.

КЫРСА песец; корсак, северная (белая) лиса.

КЫРТ (кыргар) резать, отрезать; кыдый рубить; поражать; кыргыс сражаться, биться, резать друг друга; кыргыһыы битва, бой, сражение; побоище, резня; кыргыстаах боевой; кырыктаах грозный, злобный, свирепый, лютый, агрессивный.

КЫЫРТ 1. ястреб; 2. хищник; киһи кыырда грабитель; көтөр кыырда ястреб; кыырт буолан хаалла (о больном) перен. выздоровел.

КЫРТА лоск, блеск; кыртай сверкать белизной (туртай); кыртас в лесу возвышенное место с сухостоем.

КЫРЫЫ (кытыы) грань, край, кромка, бок; хараҕыҥ кырыытынан краешком глаза; кырыытынан хаамар ходит боком; кырыы сир отдалённое место; кырыылаах с гранью, гранёный; – гранный, аҕыс кырыылаах восьмигранный.

КЫРЫЙ I кроить, выкраивать; баттаҕы кырый стричь, остригать; кыргыылаах постриженный, остриженный; кырадаһын откройки, остатки.

КЫРЫЙ II (от кырдьаҕас) стареть, стариться; дряхлеть, обветшать; кырдьа барбыт пожилой; кыырыктыйбыт чанчыктаах с сединою на висках.

КЫРЫК пренебр. лютая злоба, агрессивность.

КЫРЫЫМЧЫК нужда; бедный, убогий.

КЫРЫН делать несколько раз, ходить в два конца.

КЫРЫС I. суба мездра; кырыс тастаах эт мясо, сплошь покрытое жиром.

КЫРЫС II. дёрн, верхний слой почвы, күөх кырыс зелёная трава.

КЫРЫЫС клятва, проклятие; заклятие; кырыыстаах заклятый.

КЫРЫА кырыа хаар иней, изморозь; кыраһа снежная пороша.

КЫРЫАЧЧЫ чесалка лошадиная; скребница.

КЫС I зима, кыс ортото середина зимы; кыс мас дрова на всю зиму.

КЫС II стругать, настрогать; скрести, скоблить.

КЫЫС I девочка, девушка; девица, дева; с притяж. афф. кыыһым девочка+моя; кыыһыҥ девочка+твоя; кыыс дьахтар молодая женщина; төрөппүт кыыһа родная дочь; сүтүөр кыыс падчерица; сиэн кыыс внучка; кыысчаан девчонка, девчушка; перен. прекрасный, нетронутый; кыыс Амма красавица Амга.

КЫЫС II краснеть (о небе), алеть, багроветь; иэдэһэ кыыспыт лицо раскраснелось; кыыһар былыт багровое облако; дьэбин кыыспыт побагровел (наподобие ржавчины).

КЫСТАА I проводить зиму, зимовать; кыстык балаҕан зимняя юрта; кыстык хаар снег на зиму.

КЫСТАА II класть друг на друга, складывать; собирать в кучу; валить, наваливать; копить, накапливать: маста кыстаа таскать дрова.

КЫҺА кузнечный горн, горнило, горно; кыстык наковальня.

КЫҺАЙ I кыһарый вынуждать, принуждать, ставить в безвыходное положение; кыһалҕа нужда, необходимость.

КЫҺАЙ II придавливать, прижимать к чему; эркиҥҥэ кыһай прижать к стене, лаампа уотугар кыһайан көр рассматривать при свете лампы.

КЫҺАМНЬЫ (кыһаныы) проявление заботы; старание, усердие.

КЫҺЫЫ I (кыһар) кыс строгать (стружки); кэһээ скоблить (соскоб); скрести, выскабливать.

КЫҺЫЫ II (кыһыйар) зуд; кыһый чесаться, зудиться; кыһыт вызывать зуд; вызывать досаду; кыһыылаах досадный; азартный; кыһыылаах баҕайы очень досадно; кыһыы-аба раздражение, досада; кыһый-абар (абалан) раздражаться, досадовать.

КЫҺЫЛ красный, алый; уот кыһыл красный, өһөх кыһыл багровый; кыһыл көмүс золото; кыһыл талах краснотал; кыһыл тыл пустословие; кытар становиться красным; кытархай красноватый.

КЫҺЫН 1. зима, зимою; 2. см. кыс II: скрести, скоблить у себя.

КЫЫҺЫР сердиться, злиться, гневаться; абар беситься; кыйын раздражаться; кыыһырымтаҕай, кыыһырымтыа сердитый, гневный; кыыһырбычча в гневе, со злости.

КЫТАҔАС большие кузнечные клещи (ытарча).

КЫТАЛЫК стерх, белый журавль.

КЫТААНАХ I твёрдый, крепкий, жёсткий; мас орон жёсткая кровать.

КЫТААНАХ II 1. суровый, суостаах строгий; 2. трудный, затруднительный; кытаанах боппуруос трудный вопрос; 3. сильный, крепкий; кытаанах санаа сильная воля.

КЫТАР 1. становиться красным, краснеть, кытар гын покраснеть; кытаран көһүн краснеть, алеть; 2. уокка кытар накаляться, раскаляться; кытарар былдьаата эвфем.: в огне сгорело.

КЫТАРАХ (баайтаһын) яловая, пр. пол. буос, уулаах, кэс.

КЫТААТ I сделаться твёрдым, крепким, жёстким; муус кытааппыт лёд стал крепким.

КЫТААТ II тулуй терпеть, крепиться; эрдий мужаться.

КЫТАХ большая деревянная чаша; миска; кытыйа чаша средней величины; алтаннаах кытыйа чашка с медным ободком.

КЫТААХТАА щипать, прищемлять; тыҥырахтаа хватать когтями (о птице); кымаах щипок; кымыстаа ущипнуть.

КЫТТА послелог: с, вместе; миигин кытта со мной; кытта төрөөбүтүм родной брат; кыттыгас соучастник, сообщник.

КЫТТЫГАС (кыттыһааччы) участник, напарник, пайщик, компаньон; артель, товарищество; кыттыһыннар, кытыар приобщать, привлекать, причислять, допускать.

КЫТЫГЫРАС быстроногий, резвый, шустрый.

КЫТЫЛ берег, побережье; долина реки.

КЫТЫТ кобылица 3–4 лет.

КЫТЫАН кытыан уга, отоно можжевельник.

КЫТЫАҺЫН (кытыастар) взвиваться (об огне), разгореться, пламенеть.

КЫЧЫГЫЛАТ щекотать; кычыгылан бояться щекотки.

КЫЧЫМ вышитые боковые части чепрака.

КЫЫЧЫРҔАА скрипеть, кыычырҕас, кыычыгырас скрипучий; хаарга кыычыргыыр скрипит на снегу.

КЫА 1. трут для высекания огня; 2. кыа хаан кровь из внутренних органов, артериальная кровь (кырааска).

КЫАБАКА металлическая цепь; кыабакалаах ыстаан женские кожаные трусы с цепочкой; кыабака симэҕэ металлические подвески на трусах.

КЫАЙ (хот) мочь, осиливать; побеждать, одолевать; превозмогать, преодолевать, пересиливать, одерживать верх; бүтэр попирать, поражать; эс (эстибит) истреблять, уничтожать.

КЫАМТА (кыам) мощность; кыамтата суох так много, что нельзя управиться; кыан, кыатан преодолевать себя, сдерживать себя, воздерживаться (кыана тутун).

КЫАРАҔАС узкий, тесный; кыараҕас суол узкая дорожка; кыараҕас хос тесная комнатка.

КЫАҺААН ледяные сосульки на вспотевшем коне; набор разных украшений; ойуун кыаһаана подвески на шаманском костюме.

КЫАҺААҤКЫ вал; препятствие, орон кыаһааҥкыта валик по краю кровати.

КЫАҺЫЫ путы; кыаһыылаа спутывать.

КЫАХ возможность, способность; кыахтаах могущий, состоятельный.

КЭБИЙ грызть, потихоньку откусывать, поедать; точить.

КЭБИЛЭЭ осудит. делать негодным, безобразным; изуродовать; кэбин кэбилээ довести до крайней точки.

КЭБИН жевать, пережёвывать; чавкать; ыаһы ыстаа жевать жвачку.

КЭБИР задержка; кэлин өттүгүт кэбирэ суох буоллун фольк. пусть не будет пакостей сзади.

КЭБИРИН сожалеть, раскаиваться; досадовать, злобно роптать.

КЭБИРЭХ непрочный; хрупкий, ломкий; кэбирээ становиться непрочным, некрепким; кэбирэт делать слабым, ломким; кэбэҕэс лёгкий, нетрудный; кэбэҕэстик без труда.

КЭБИС (кээс, бырах) бросать, тамнаа кидать, тамнааттаа швырять; отказываться, отвыкать, арыгыгын кээс, бырах перестать пить; от кэбиһэр метать стог; тарбыйах кэбиспит выкидывать (о животных).

КЭБЭЛИЙ убираться прочь, бахтай проваливать, уходить совершенно.

КЭБЭХТЭЭ (кэйгэллээ) экспр. действовать безудержно, натворить много зла.

КЭҔЭ кукушка; кэҕэ кулгааҕа подснежник; кэҕий 1. говорить много и безостановочно; кэҕэ курдук кэҕийэр говорит безостановочно как кукушка; 2. кивать головой; кэҕиҥнээ кивать много раз.

КЭҔЭРТ рыгать, срыгивать (отрыжка); бөт икать; бөтүү икота.

КЭДЭЙ (кэдэҥнээ, кэдэриҥнээ) прогибаться, выгибаться; кэдэйэн биэр перен. не выдерживать, отступать; кэдэгэр выгнутый; кэдэрги назад; наперекор, наоборот; кэдэрги кэмэлдьилээх киһи упрямец.

КЭЙ 1. бодать, бодаться; кэйиик бодливый; кэйиэлээ колоть, тыкать; саай пырнуть; 2. имэ кэйбит разрумянилась; кэй бараан киэбэ фольк. красивая фигура.

КЭЙБЭЛДЬИЙ подаваться вширь; колыхаться, колебаться.

КЭЙИИ аньыы-кэйии грех; кэйээрин магический обряд.

КЭККЭ ряд, шеренга (сэргэстэһэн туруу).

КЭКЭЙ держаться прямо, напряжённо выпрямлять шею; кэтэҕэ кэкэйбит слишком прямо держит голову.

КЭЛ 1. приходить, приезжать, прибывать; являться; подходить, приближаться; наступать, приходить, наставать; 2. вспом. гл. баран кэл сходить, көтөн кэл прилететь, төннөн кэл вернуться, эргиллэн кэл возвратиться; уум кэллэ хочется спать.

КЭЛГИЙ связывать, перевязывать, стягивать; илиитин кэлгий связать руки; кэлгиллибит связанный, баайыллыбыт привязанный.

КЭЛИИ I прибытие, приход, приезд; наступление (о времени), сайын кэлиитэ наступление лета.

КЭЛИИ II деревянная ступа; кэлиилии кэбэр повторяет одно и то же.

КЭЛИМ целостный, цельный; массивный, увесистый, представляющий глыбу.

КЭЛИН 1. кэлин өттө зад, задняя часть, задняя сторона; потом, после; 2. послелог: после чего.

КЭЛТЭГЭЙ неравный; односторонний, однобокий; несчастный, кэлтэгэй аналлаах обиженный судьбой; кэлтэгэй ый щербатый месяц.

КЭЛТЭҺЭ ячмень; прыщик на языке, на глазах; тылбар кэлтэһэ таҕыста.

КЭЛЭҔЭЙ тардыас заика; косноязычный; эппэт кэлэҕэй сильно заикается.

КЭЛЭЙ извериться, разочароваться; чувствовать отвращение; возмущаться; кэлэт разочаровать, разуверить.

КЭМ I время, пора, срок (дьыл, күн); кэмнээх имеющий срок; бу кэмҥэ в это время; кэмниэ кэнэҕэс наконец-то; в далёком будущем; кэм-кэм временами; кэм да бара илик всё ещё здесь.

КЭМ II кээмэй мера, единица измерения; предел, граница; кэмнээ измерять; кэмнэн измеряться, быть измеренным; кэмэ суох безмерный; биир кэм одинаково.

КЭМСИН (кэмирин, муҥатый) каяться, раскаиваться, сожалеть; испытывать досаду; кэмсинним пожалел о содеянном.

КЭМСИИН прохладный; холодный; кэмсиин күн холодный день с ветром.

КЭМЧИ скудный; недостаточный, ограниченный; кэмчилээ экономить.

КЭМЧИЭРИЙ (килбигий, кыбыһын) стесняться, робеть, чувствовать себя неловко; дичиться; кэмчиэрийэн по стеснительности, стесняясь.

КЭМЭЛДЬИ обыкновение, привычка; повадка; куһаҕан кэмэлдьилээх с замашками.

КЭНТЭХ всегда голодный, живущий в постоянном голоде; кэнтэҕир становиться ненасытным, постоянно иметь желание есть.

КЭНЧИЭ 1. преграда, помеха; 2. возмездие, наказание.

КЭЭНЧЭ (кэтинчэ) чулок, тёплые чулки.

КЭНЧЭЭЙИ палка или доска на рогах скотины; на шее собаки; ограничивающая движение; кэнчээйилээх ограниченный; кэнчээйилэн иметь помеху.

КЭНЧЭЭРИ отава; поздние всходы трав, зерновых.

КЭНЭҔЭСКИ 1. будущий, грядущий; кэмниэ кэнэҕэс в далёком будущем, потом когда-нибудь; 2. послед (у животных).

КЭНЭН наивно простодушный; доверчивый, бесхитростный, легковерный; кэнэмсий проявлять простодушие, наивность; кэнэниттэн по наивности, по доверчивости.

КЭҤЭЭ расширяться; үлэ-хамнас кэҥиир фронт работ расширяется; успокоиться, свободно вздохнуть; уһаа-кэҥээ откладывать.

КЭҤЭРДИИ кэҥсик запах горелого; кэҥэрдии сыта кэлэр идёт горелый запах.

КЭҤЭРИИ (хоҥуруу) переносица; кэтит кэҥэриилээх с широкой переносицей.

КЭП I участь, судьба, жребий (плохой); сүрдээх-кэптээх страшный, ужасный; кэп туонар жалуется на судьбу, кличет беду.

КЭП II толочь; перен. кэлиилии кэбэр твердит одно и то же, не отстаёт.

КЭПСЭЭ рассказывать, пересказывать; передавать, излагать; сказывать, повествовать, поведать; кэпсэт разговаривать, беседовать; договариваться.

КЭПСЭЭН (жанр) рассказ; сказание, предание, легенда; кэпсэл новость; слух, молва, толки; туох кэпсэллээххин какие новости; кэпсэл суох новостей нет.

КЭПСЭТИИ разговор, беседа; сговор, уговор, соглашение, договор; кэргэн кэпсэтии помолвка.

КЭРБЭЭ грызть, перегрызать; перен. донимать (о человеке); кэрбээччи грызун; кэскилгин кэрбэн лишать себя перспективы, испортить своё будущее.

КЭРГЭН 1. семья, семейство, фамилия; член семьи; 2. супруг, супруга; бу мин кэргэним это моя половина; кэргэним ыалдьар жена (муж) болеет; кэргэнэ суох неженатый, незамужем; кэргэннэн жениться, выйти замуж.

КЭРДИИ 1. см. кэрт рубка, зарубка, насечка; 2. кэм-кэрдии время, пора; 3. ыйыы-кэрдии предписание, указание; кэрдиис нарезка, полоса; ступень, ступенька; период, этап.

КЭРИ-куру печально, огорчённо; кэри-куру буолла огорчился.

КЭРИИМ круговой обход; кэрийии обход, осмотр, проверка; кэрий обходить, осматривать; побывать, проверять, посещать по порядку; кэридэх (кэрэдэх) бродяга; нищий, скитающийся по чужим углам.

КЭРИҤ мера, объём; кэриҥэ послелог: примерно, приблизительно, почти; икки сыл кэриҥэ около двух лет, уонча кэриҥэ киһи приблизительно человек десять.

КЭРИЧЧИ кругом, вокруг; посмотреть кругом, поочерёдно; кэриэн (кэрийэ) круг, круговой; кэриэн айах круговая деревянная чаша для питья.

КЭРИЭЛИЙ прибедняться, скрывать (часть); напрасно жаловаться на бедность; кэриэлийэр идэлээх имеет привычку прикинуться несчастным.

КЭРИЭР пригорать (о печёном, жареном); подгорать, быть с накипью, нагаром (кэһиэх); хааһы кэриэрбит каша подгорела; кэриэрбит подгоревший; хоруор покрываться копотью, сажей; хоруорбут солуурчах закоптелый котелок.

КЭРИЭС завет, завещание, заповедь; память, напоминание, дар на память; кэриэһин эппит оставил завещание; кэриэстээ чтить, уважать, оберегать; кэриэстэбил знак памяти.

КЭРИЭТЭ послелог: словно, подобно, вроде, как будто; почти; оҕом кэриэтэ словно родное дитя; сыл кэриэтэ буолла уже почти год.

КЭРТ рубить; кырбаа сечь; мас кэрдэр рубит дрова, дровосек; ый-кэрт велеть, указывать; кэрчик отрезок, обрубок; кусок, балык үөрэҕэһэ кусок рыбы.

КЭРЭ I прекрасный, замечательный; кэрэ дьүһүн красивый; пригожий, милый.

КЭРЭ II масть лошади: белый, беловатый, светло-жёлтый, рыжеватый, саврасый, соловый; эмиий кэрэтэ тёмный кружок вокруг грудного соска; айылҕа кэрэтэ красота природы.

КЭРЭГЭЙ экспр. неподходящий, несоответствующий; недостающий, неудачный; кэрэгэй дьылҕа несладкая участь; киһи диэхтэн кэрэгэй недостоин чтоб называться человеком; үчүгэй диэҕи кэрэгэй не то чтобы хороший.

КЭРЭЙ воздерживаться, взвешивать, колебаться; этиэхпин кэрэйэбин воздерживаюсь сказать; кэрээ перестать, останавливаться; кэрээбэт кэҕэлээх дойду фольк. край, где кукушка не перестаёт куковать.

КЭРЭЭН нравственная норма, порядочность, совесть; кэрээннээх ыччат порядочное поколение; кэрээнэ суох бесцеремонный, дурно воспитанный, не знающий укоров совести; киһи истибэтэх кэрээнэ суох быһыыта неслыханная дерзость; кэрэйии стремление не нарушать нравственных норм; кэрэйбэт, кэрээниттэн тахсыбыт потерявший совесть; кэр-дьэбэр неразборчивый.

КЭРЭМЭС 1. кэрэмэс чёрный с проседью, сиводушка (о шкуре лисы); көҕөччөр тёмно-серый (масть лошади); 2. перен. миловидный, прекрасный.

КЭРЭҺИЛЭЭ быть свидетелем; давать показания; кэрэһит (туоһу) свидетель.

КЭЭРЭТ постепенно убавлять, уменьшать; мууһу кээрэт колоть лёд с края; үлэҕин кээрэтэ тур начать понемногу работать.

КЭРЭХ 1. жертва, жертвенная шкура; 2. модальн. част. стоит только; этиэх эрэ кэрэх стоит только сказать; көрүөх эрэ кэрэх стоит только взглянуть.

КЭРЭЭХИ неодобр. скуповатый, прижимистый.

КЭС I кэс тыл заветное слово, завещание, святое слово (аман өс).

КЭС II (кэһэр) идти вброд, үрэҕи кэһэн туораа перейти речку; поступать вопреки, нарушать, ослушаться, уклоняться; сокуону кэс попирать законы; кэс ынах стельная корова (пр. пол. кытарах, баайтаһын).

КЭЭС (от кэбис) кидать; метать, оту кээс убирать сено в стога; уокка ас кээһэр задабривает хозяина очага.

КЭСКИЛ будущее, перспектива; предназначение, судьба (благоприятная), участь, грядущее; виды на будущее; кэрэ кэскиллээх с прекрасным будущим.

КЭҺИИ гостинец, небольшой подарок; кэһиилэн взять с собой гостинец.

КЭҺИЭХ 1. накипь на посуде, нагар; 2. скребок для очистки нагара.

КЭҺЭЙ получать суровый урок, быть наказанным; кэһэлтэ буоллун пусть будет уроком; кэһэкэнэ проученный.

КЭТ 1. надевать на себя (таҥын, бүрүн); кэтэ сырыт носить (одежду, обувь); одеваться, обуваться; кэтэрт одевать кого; сонун кэппит надел пальто; сонун кэтэрпит надел пальто на другого; 2. кэтилин, кэтиллэ түс наехать, натолкнуться.

КЭТИТ широкий, нэлэмэн обширный, киэҥ просторный; кэтитэ (туората) ширина; широта, ширь.

КЭТЭМЭҔЭЙДЭЭ колебаться, сомневаться, раздумывать.

КЭТЭС 1. ждать, ожидать, выжидать; кэтэһии ожидание; 2. кэтээ поджидать, подкарауливать, сторожить; следить, наблюдать, примечать; кэтэбил слежка.

КЭТЭХ затылок (кириҥи); тыл, тыловая часть, задняя сторона; кэтэх бас билии частная собственность, кэтэх санаа задняя мысль.

КЭХТИИ упадок, регресс; остановка в развитии; кэхтибэт кэскиллэн не знать в жизни трудностей; кэҕин идти вспять, отставать; отпускать (о закалённом железе).

КЭЧИГИРЭС стоять ровными рядами; кэчигирэт ставить, располагать рядком; кэчигирэһэн туран стоя ровными рядами.

КЭЧЧЭГЭЙ скупой; күтүр скряга.

КЭЭЧЭРЭ малая стерлядь (хатыыс).

Yakut[edit]

Etymology[edit]

From Proto-Turkic *kat-, compare Turkish katı, Kyrgyz катуу (katuu).

Adjective[edit]

кытаанах • (kıtaanaq)

1. hard, solid

   See synonyms at бигэ (bige).

   Antonyms: кэбирэх (kebireq, “brittle, fragile”), сымнаҕас (sımnağas, “soft”)

2. (literally or figurative) strong, tough

   кытаанах эт ― kıtaanaq et ― tough meat

   кытаанах санаа ― kıtaanaq sanaa ― a strong will

   кытаанах арыгы ― kıtaanaq arıgı ― a strong wine

   Synonyms: бөҕө (böğö), күүстээх (küüsteeq), хоччорхой (qoccorqoy)

   Antonym: мөлтөх (möltöq)

3. difficult, strict

   кытаанах сокуон ― kıtaanaq sokuon ― a harsh law

   кытаанах дьаһал ― kıtaanaq jahal ― a strict measure

   кытаанах кэм ― kıtaanaq kem ― a difficult time

   See synonyms at суос (suos).

Derived terms[edit]

• кытаанах эттик (kıtaanaq ettik, “solid (in physics)”)

Быhаарыы
сурук

     Хоту промышленнай улуустарга саха
тылын о5олорго үөрэтэр улахан     уустуктардаах.  Бу  улуустарга  о5о төрөөбүт 
тылын саппааhа,
со5уруу  улуустарга тэңнээтэххэ, лаппа а5ыйах.               Биричиинэтэ промышленнай 
улуустарга  сахалыы     тыллаах     олохтоох  а5ыйа5а  буолар.  Холобура, 
Өймөкөөн  улууһугар          сахалар        ахсааннара  уопсай олохтоохтор
ахсааннарыттан 10% бырыhыаны ылар.
Маннык балаhыанньа
саха о5ото  тулалыыр       эйгэтигэр төрөөбүт тылын  туттара а5ыйыырыгар
тиэрдэр.   Төрөппүт үлэтигэр сахалыы саңарбат, тиhэ5эр дьиэтигэр да
сахалыы саңарара, кэпсэтэрэ аччыырын ааhан,  олох да сүтэригэр тиийэр.
Дьиэ5э төрөппүт биирдэрэ эбэтэр иккиэн да5аны нууччалыы кэпсэтэр буолаллар.
Төрөппүт    о5отун кэлин оло5ор нууччалыы кэпсэтэригэр туhалаах
буолуо диэн, нуучча детсадыгар, оскуолатыгар  биэрэ сатыыр.

        Биллэн турар, маннык түбэлтэ5э
саха  кылааhыгар да 
киирбит о5о төрөөбүт тыла ситэ сайдыбатах буолар. О5о төрөөбүт тылын үөрэтэрин
ыарыр5атар, сөбүлээбэт. Онтон бэйэтэ сахалыы толору билбэт  төрөппүт о5отугар
көмөлөhөрүгэр
уустук.

        О5о5о төрөөбүт сахабыт тылыгар
тапталы үөскэтиигэ, о5о төрөөбүт тылынан сөбүлээн аа5ар буоларын   туhугар биhиги
учууталлар үөрэтии араас ньымаларын, көмө матырыйааллары туттан утумнаах үлэни
ыытыахпытын наада.

        О5о ордук  ойуулуур– дьүһүннүүр 
тыллары туттубат. Ойуулуур– дьүһүннүүр тыллара суох сахалыы кэпсээн
сыппыыр-сымсыыр.

        Үөһэ этиллибит итэ5эстэри
туоратарга көмө, 1-4 кылаастарга аа5ыы кинигэлэригэр оло5уран, учуутал,
төрөппүт, үөрэнээччи тиэкиhи кытта үлэлииллэригэр дөбөң, судургу
буоллун диэн  кылгас быhаарыылаах
тылдьыты хомуйдум.  

       А

Аабылаан – кыра талахтаах, ыар5алаах сир.

Аалай – кып-кыhыл.

Аарыма – олус бөдөң, улахан.

А5ылыыр
– күүскэ айа5ынан тыынар.

Адьарай – куhа5ан, эрэлэ суох,
куhа5ан
майгылаах.

Адьыр5а – сиэмэх.

Алаас – тыа тулалаах сыhыы, хонуу
сир.

Алама5ай — үөрүнньэң, эйэ5эс.

Алар – арыы, тиит, ойуур.

Алыңах-тыа иhигэр лааңкылаах,
дул5алаах маардыңы сир

Алыы – дул5алаах, сэппэрээктээх маардыңы
сир.

Амарах – аhыныгас.

Амырыын – олус кутталлаах.

Анаарар – ырытар,
толкуйдуур.

Атаралыыр
– киэңник хардыылаан сүүрэр, хаамар.

Атыллыыр
– мэhэйи
хардыылыыр.

Аартык – улахан айан суола.

Ара5ар
– арахсар.

Арбах – хаппыт мас лабаата.

Ача – от көрүңэ. 

                 Б

Балай – хара5а суох эбэтэр мөлтөхтүк көрір.

Баллайар
– улаатар, тэнийэр.

Ба5ыыр – тугу эмэ иилэн тардарга аналлаах
тимир

Баргыйар
– улаханнык үрэр, саңарар.

Бастың – саамай үчүгэй.

Биэтэңниир
– хачайданар.

Бөдөң – улахан.

Бөтөс – күүстээх-уохтаах бөдөң киhи

Будьурхай – кудураабай.

Булгу
– тосту    

Булуус – умуhах.

Буолак
– бурдук ыґар сир. 

Бүтэй – сүөhү хаайар күрүө;
быыhа-хайа5аhа суох

Быака5ар – синньигэс бииллээх.

Быhый – түргэнник сүүрэр киhи.

Быыкаа – кыра.

                     Д

Дал – хотон таhынаа5ы күрүө

Далай – киэң, муңура биллибэт уу.

Далла5ар – улахан, тэрэйэ сылдьар
кулгаах. 

Дара5ар – кэтит сарыннаах

Дарбыйар – омунсуйар, улаханнык тыаhатар.

Долборук –хотоңңо от угар сир                   

До5уhуоллуур – батыhар,хатылыыр.

Дой5охтуур – арааhы саңарар.

Дохсун – күүстээх, уохтаах.

Дөйүңү – куhа5аннык истэр.

Дуй – тимири, алтаны көмүhүнэн бүрүйүү.

Дуола – айыл5а баай дэлэгэй эйгэтэ.

Дуома – куччатыы тыл.

Дэлэй – элбэх.

Дэхси – көнө, тэң.

                   Дь

Дьала5ай – бол5омтото, эппиэтинэhэ суох ыhылла5ас.

Дьаныардаах – санаабытын кыhаллан
оңорор, түмүгэр

тиэрдэр.

Дьарамай – ырыган, дьүдэх.

Дьохсоот – өhүргэс, охсуhуук.

Дьөлүү – тэhии.

Дьулуурдаах – санаабытын толорор.

Дьүөгэ – кыыс, дьахтар до5ор.

Дьыбар – киэhэ, сарсыарда түhэр тымныы

Дьэңкир – курдаттыы көстөр.

Дьэллэм – аhа5ас майгылаах.

                 И

Иилэр
– ыйыыр.

Иин – киhини көмөр дьаама.

Иинэ5эс – куурбут, хаппыт.

Илби — үлтү (илдьи).

Иллэң – сололоох, бириэмэлээх.

Иңсэ – ымсыырыы, оботуруу.

Истиң – эйэ5эс, ис дууhаттан.

Иттэннэри – тиэрэ, көхсүнэн.

Иччи – туохха барытыгар баар тыын, күүс.

  К

Кистиир
– сылгы саңата.

Көй – салгын.

Көйгө – абааhы көрөр, сөбүлээбэт,
ата5астыыр киhилэрэ

Көлө – айанныырга массыына, сыар5алаах ат,
о5ус, таба.

Көлөhүн – тириттэххэ бычыгыраан тахсар
уу, кир

Көмнөх – хагдарыйбыт мутукча.

Көмөр – чох.

Көмүлүөк – сахалар былыргы оhохторо.

Көр – оонньуу, үөрүү-көтүү.

Көрсүө – бэрээдэктээх.

Көх — үчүгэй холобуру өйөөhүн.

Кубархай – өңө барбыт, маңхайбыт.

Куйаар – муңура биллибэт, халлаан.

Куймаңныыр
–ө5үллэңниир.

Кулуhун – сиргэ оттуллар уот,
кутаа.

Куччугуй – кыракый.

Күдэпчилэнэр
– күүскэ умайар.

Күөдьүйэр
– уота күүhүрэр.

Күрүлгэн – күүстээх дохсун сүүрүк, үрдүк
сиртэн түhэр уу.

Күрүң – кытарымтыйан көстөр бороң.

Күрэңсийбит – маңхайан эрэр.

Күтүр – уордаах, кырбый.

Кыбыы – от күрүөтэ

 Кыйа – кырыытынан.

Кыланар
– хаhыытыыр.

Кылар – харахтарын харалара олус чугастар.

Кылба5ар – маңан ыраас

Кытыл — үрэх, өhүc биэрэгэ.

Кырдал – сэдэх со5ус оттоох-мастаах үрдүк
сир

Кырпай – күhүн маңнай түспүт
кыраhа хаар.

Кырыктаах – киңнээх, уордаах

Кыыhар –
кытарар.

Кэлимсэ – барытын тэңник.

Кэлтэгэй – аңара суох.

Кэмсинэр
– сыыспытын билинэр,бэйэтин буруйданар.

Кэнчээри – охсуллубут сиргэ иккистээн үүммүт
саңа от; үүнэн иhэр көлүөнэ.

Кэриэрэр
– уот сиэн хараарар.

Кэрэмэс – кэрэ, кырымахтаах хара уонна кыhыл саhыл холбоспуттара

Кэскил – ким, туох эмэ инникитэ, кэлэр оло5о,
сайдыыта.

Кэччэгэй – көңөс

                Л

Лабысха-лабый – хос-хос биири төннөн
кэпсээhин.

Лоhугуруур – туох эмэ кытаанах түhэр тыаhа.

Лөглөгөр – бөлтө5өр, төкүнүк.

Лэбээр – элбэх саңалаах.

              М

Маадьа5ар – токур атахтаах

Мала5ар – улахан сирэйдээх.

Мара – куhа5ан , чанчарык.

Миңэ – мииниллэр ат.

Модун – күүстээх.

Моhуоктуур – мэhэйдиир.

Муңнаах – сордоох, эрэйдээх.

Муң – сор, эрэй

Муңатыйар – ытыы-соңуу эрэйин кэпсиир.

Мындыр – өйдөөх.

Мыраан – өрүс, үрэх эңэрин кыйа барар намыhах хайа.

Мэлийдэ – сүттэ.

Мэң –  киhи этигэр
хара, кугас бээтинэ

                    Н

Налыйар – чуумпурар утуйар.

Налыы –чычаас уулаах дэхси сир.

Намыын – на5ыл, холку, сымна5ас.

На5ыл – бытаан.

Нарын – намчы, кэрэ, уран.

Нөрүйэр – төбөтүн тоңхотор.

Нөңүө – туох эрэ кэлин өттө.

Нуhараң – чуумпу, сылаас.

Нэлэ5эр – киэң, аhа5ас.

                   О

Одуулаhар – уhуннук биир
сири көрөр.

Обот – аска ымсыырыы

Обургу – улахан со5ус

Ойдубут – кыратык алдьаммыт, тостубут,
быстыбыт.

Олоотуур – тула өттүн ыраа5ы  одуулаhар, көрөр.

Олох мас – олоппос.

Омоон – биллэр-биллибэт суол.

Оңкучах – умуhах.

Оргул – кымырда5ас уйата.

Очуос — үрдүк уhуктаах
таас хайалар

                    Ө

Өксүөн – хаардаах ардах.

Өлгөм – хойуу, элбэх.

Өлүк – өлбүт харамай.

Өмүрэр – соhуйан  хаhытыыр.

Өң — үүнүүлээх.

Өс киирбэх – барытын кырдьыктанан иhэр.

Өспүтэ – умуллубута.

Өhүөннээх –өстөммүтүн умнубат киhи.

                       С

Саадьа5ай – эриэн.

Сайа5ас – эйэ5эс.

Сандал – сырдаан, күндээрэн көстөр.

Санньыар – санаар5аабыт, мунчаарбыт
курдук.

Самнарда – кыайда, охтордо.

Саппа5ырар – мөлтүүр, хараңарар, эргэрэр

Саhар5а – сарсыарда халлаан сырдааhына.

Сибики – сурах, бэлиэ, чинчи.

Сиилээн – от үрэх.

Сиккиэр – сөрүүн, мөлтөх, чэпчэки тыал.

Силбэhэр – холбоhор,
сыстар.

Силлиэ – күүстээх ардахтаах, хаардаах
тыал.

Силэйэр – антах анньар.

Симириктиир- хара5ын симпэхтиир.

Симиир – киэргэтэр.

Сис  тыа–  ойуурдаах хайа.

Солотуу – кыhыл көмүhүнэн
сотуллубут.

Сө5өр – саллар.

Сутука – талах иирэ хатырыга.

Суорба – улахан, бөдөң таастар.

Сүллүгэс – киhи
тутарыгар сөптөөх  ыарахан мас, баалка.

Сүдү — улахан,улуу

Сүөкүүр – то5ор.

Сөhүөстэр – өйөнөр, ыйаастар.

Сыбыытыыр – элбэхтэ барар-кэлэр.

Сыгынах – силистэри түөрүллэн охтубут мас
төрдө.         

Сыдьаайар – сырдаан көстөр.

Сымара – улахан таас.

Сыhыы – киэң хону, толоон.

Сырсар – эккирэтэр.

Сэгэйбэхтиир – чэпчэкитик үктэнэн хаамар.

Сэдэх – а5ыйахта көстөр

Сэмэй – олус бэрээдэктээх, чуумпу киhи.

Сэнэх — үчүгэй со5ус. 

Сэргэх – барытын кірі-билэ сылдьар киґи.

Собул5а – охтон, ыалдьан өлбүт харамай  өлүгэ.

                    Т

Талыы – саамай.

Талба – мааны.

Тиңийэр, таңыйар
– тимири тыаhатар.

Тиэргэн – дьиэ таhа

Тобурах –  туорах курдук тоңмут хаар.

Толомон – бөдөң.

Томторук – торбоско ына5ы эмэн кэбиспэтин
диэн кэтэрдэр тэрил.

Тонуур — үргээн ылар.

Торолуйар – улаата турар

Төлөн – уот кытыастара.

Төрөл – бөдөң

Тунуйар – сыта тар5анар.

Туруулаhар – өчөhөр.

Тусаhа – күрүө иhэ.

Түбэhиэхчэ – толкуйдаабакка оңоруу

Түң-таң – сыыhа-халты

Түңкэтэх – ким да сылдьыбат сирэ, билсибэт
киhитэ

Тыйыс – кытаанах, тоңуй майгылаах киhи.

Тыллыыр — үңсэн биэрэр. 

Тэбэнэттээх – мэник, дьээбэлээх.

Тэлгэhэ – дьиэ иннэ.

Тэңкэ — үрдүк тииттээх арыы тыа.

Тэскилээтэ – куотта.

                 У

У5арыйар
– мөлтүүр, бүтэр.

Удьур5ай – хатыңңа лоппоччу үүнэр кытаанах
тэллэй

Уйан – сымна5ас, аhыныгас.

Уйар
– ыараханы тулуйар

Ула5а – орон истиэнэ диэки өттө.

Улахамсык – кими да бэйэтигэр тэңнээбэт.

Унньуй – уhун.

Уңуоргу – урэх анараа кытыла

Ур – ыалдьыбат искэн.

Ууннары – уhата сатыыр.

              
 Уо

Уол5амчы – уhуну-киэңи толкуйдаабат
киhи.

Уолуйар
– соґуйар, куттанар.

Уолук – таңаска моой төрдө.

Уорбалыыр
– итэ5эйбэт, сэрэхэччийэр.

Уор5а – сис өттө.

              
  Үө

Үөл – сииктээх мас.

Үөлэс – турба тахсар хайа5аhа.

Үөлээннээх – уруккуттан билсэр чугас киhи, до5ор.

Үөмэх – ыксарыта чугас-чугас турар.

Үөр – хамсыыр-харамай мустан сылдьара.

               
Ү

Үгэс — үйэлэргэ тутуhар
санаалара, туомнара,

Үүйэр
– баайар, тигэр.

Үмүрүк – ата5ын утары  үктээн хаамар.

Үскэл – улахан, бөдөң.

Үтүө — үчүгэй.

Үүтээн – кыра буор бала5ан.идэлэрэ.

 Х

Ха5ыс – тымныы, куруубай.

Халбарыйар
– сы5арыйар.

Хал5ан – аан.

Халдьаайы – алаас үрдүк өттө

Халтаң – чараас.

Халтай – туhата суох, мээнэ.

Хатар
– быаны өрөр.

Хатыйар
– ата5ынан олуйар.

Харалдьык – саас эрдэ хараарбыт сир.

Харгы – өрүс чычаарар сиригэр таас мэhэй.

Хардарыта – утарыта, төттөрү-таары.

Хаhаа – сүөhү хаайар
сир.

Холорук – эрийэр тыал.

Холумтан – оhох оло5о.

Хомо – өрүс чүөмпэлээх муңур салаата.

Хомо5ой – өйдөнүмтүө, уус-уран саңа.

Хоно5ор – олус көнө.

Хоңкуйар
– төбөтүн төңкөтөр.

Хоргус
– куттас.          

Хор5ойор
– саhар.

Хоторор – эти күөстэн хостуур

Хочо — үрэх, өрүс кытылын хонуута.

             Ч

Чабыр5ай – киhи хааhын үрдүнэн
сүүhүн уңуо5а.

Чакыр – сырдык, дьэңкир харах            

Чанчарык –
кирдээх, ньэрээхэ.

Чолбон – хотугу сулус.

Чопчу – оруобуна.

Чөрөйөр
– кулгаа5а тыаhы истэн
хоройор.

Чугуйар – кэннинэн тэйэр.

Чуңнуур – кэтээн көрөр.

Чыыбаайы – от, боруу арааhа.

Чээлэй – олус  күөх.

Чэң – истиэнэ мууhуруута.

Чэнчис – ыраас.

                  Ы

Ылааңы – сылаас күн.

Ыллык – синньигэс киhи, сүөhү хааман
таhаарбыт
суола.

Ыркый – хойуу бытархай титирик мастаах
ойуур.

Ытыйар – күүскэ булкуйар.

Ытырыктатар – куттанар.

Ыыс – хойуу буруо.

Ычык – хойуу ойуур.

               Э

Эгэлгэ –
араас.                                             

Э5ирийэр – салгыны түөһүн иhигэр ылар.

Элгээн – күөл.

Элэккэй – эйэ5эс,
кэпсэтинньэң.

Элэмэс – эриэн.

Эндэппэт – сыыспат.

Эниэ – намыhах сыыр.

Эндиргэ – кураанах үрдүк сир, сыыр.

Эмэх – мас эргэрэн, өлөн сымнаабыта.

Ээл-дээл – нэhиилэ. 

Эрдээх – харса
суох, хорсун

Эркин – истиэнэ.

 Туттуллубут
литература:

1. Буукубаар   
А.П.Колесова   Бичик 1994

2. Сыккыс      
У.Ф. Кондакова, У.Е. Леонтьева Бичик 2005

3. Саhар5а     
Л.В. Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1994

4. Ньургуhун  Л.В.
Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1997

5. Кустук       
Л.В. Захарова, Л.К, Избекова Якутск 1996

6. Саха тылын
быhаарыылаах
кылгас тылдьыта                                       П.С.Афанасьев, П.С.
Слепцов, В.И. Лиханов уо.д.а.     редакцияларынан    Бичик 1994

.

Кытаанах: перевод на английский язык, синонимы, примеры предложений, антонимы